O’zbekistоn respublikаsi оliy vа o’rtа mахsus tа’lim vаzirligi gulistоn dаvlаt universiteti o’. T. Toshbekov

Ihota -o’rmonzorlar oralig’idagi masofalar 
Qiyaliklarning 
o’lchami(gradus) 
Nishablik 
Oralig’idagi masofa, m 
2 - 4 
0,03 – 0,07 
350 - 400 
4 - 7 
0,07 – 0,12 
250 - 350 
> 7 
> 0,12 
150 - 250 
Agromeliorativ tadbirlarning asosiy vazipasi tuproqning suv – fizik, kimyoviy xossalarini 
yaxshilash tadbirlari bilan tuproq eroziyasining oldini olishdir. Bunday tadbirlarga tuproqni chuqur 
shudgorlash, yumshatish, yerni qiyalikka nisbatan ko,ndalang shudgorlash, ekish, ag’darmasdan 
shudgor qilish, qorni ushlash to’siqlarini barpo qilish, ko’p yillik o’tlar ishtirokida almashlab 
ekishni joriy qilish, ko’kat o’g’itlari ekish, mineral va organik o’g’itlar solish va xokazolar kiradi. 
Gidrotexnik tadbirlarga tog’ kiyaliklarini pog’onalash, loy va tosh to’sar inshootlar hamda 
suv oqimini bartaraf qilish tarmoqlarini qurish kabilar kiradi. Tog’ qiyaliklarini pog’onalashning 
juda katta meliorativ ahamiyati bor. 
Nazorat topshiriqlari
: 
1.1. Tuproq eroziyasi deb . . . . . . . . . . . . . . ga aytiladi ?. 
1.2. Eroziya . . . . . . . . . . . . . . . turga bo’linadi?. 
1.3. Suv oqimining tezligiga qarab . . . . . . . . . kabi yuvilishlar kuzatiladi?. 
1.4. Yuvilish darajasiga ko’ra . . . . . . . . . . . larga ajratiladi ?. 
1.5. Suv eroziyasining oldini olish va qarshi qurashda . . . . . . . kabi tadbirlar qo’llaniladi?. 
2-asosiy savol
Sеl oqimining paydo bo`lishi va unga qarshi kurash choralari. 
 
2-asosiy savolning bayoni: 
Tog’, tog’oldi va adir mintaqalarida kuchli jala quyishi yoki qorlarni jadal erishi natijasida 
qisqa muddatda katta tezlik bilan loy, qum, tosh aralash holda vujudga kelgan suv oqimiga sel 
deyiladi. 
O’zbekistonda sel oqimi Farg’ona vodiysida, Qashqadaryo, Surxondaryo, Samarqand, Jizzax 
va Toshkent viloyatlaridagi tog’liklarda keng tarqalgan. Bu yerlarda yiliga bahor oylarida 2-5 
martagacha sel oqimi vujudga keladi, ularning oqish davomiyligi 2-3 soatdan 1—12 soatgacha 
davom etadi. 

---

127 
Sel oqimi qishloq xo’jaligiga juda katta zarar keltiradi. Sel aholi yashaydigan joylarni 
qishloq xo’jalik binolarini, chorvachilik fermalarini, ekin maydonlarini, suv omborlarini, sug’orish 
inshoatlarini, temir va avtomobil yo’llarini, ko’priklarni buzadi. Ularni loyqa, qum, shag’al, tosh 
aralashmalari bilan ko’mib tashlaydi. Sel oqimi natijasida tuproqning yuvib ketilishi juda kuchli 
bo’ladi. Nishabligi qiyalik 2-40 dan ortiq bo’lgan yerlarda bir mavsumdagi sel oqimi natijasida 
20-30 t/ga tuproq yuviladi. 
Sel oqimi jala yog’ishining jadalligiga, davomiyligiga, yerning rel’efiga, o’simlik 
qoplamiga, tuproqning tarkibiga, suv-fizik xossalariga, unumdorligiga bog’liq bo’ladi. Tog’ va tog’ 
yon bag’rlaridagi tabiiy o’simliklarqoplami (daraxtlar, butazorlar, o’tloqlar) buzulganda, chorva 
mollarini yaylavlarda boqish tartibiga rioya qilinmaganda, yerlar asossiz shudgor qilinganda sel 
oqimi paydo bo’lishi kuchayadi. 
Sel oqimining oldini olish va qarshi kurash uchun agro-o’rmon, agromelioratsiya va 
gidrotexnik tadbirlar majmuasi qo’llaniladi. Agro-o’rmon va agromelioratsiya tadbirlari asosan sel 
oqimining oldini olishda, gidrotexnika tadbirlari esa qarshi qurashda qo’llaniladi. 
Agro-o’rmon tadbirlarida tog’ va tog’ yon bag’rlarida supalar (terrassalar) vujudga 
keltirilib, ularda ko’p yillik o’rmon daraxtlarini barpo qilish amalga oshiriladi. Supalashtirish 
daraxtlarga yaxshi sharoit vujudga keltiradi, ular tez o’sib rivojlanadi, tuproqni mustaxkamlaydi, 
suv oqimini rostlaydi, sel oqimining oldini oladi. Supalar ko’tarma bo’ylab ketgan o’zanning 
kattaligi ( umumiy suv yig’ish maydoni) va uning nishabligiga bog’liq holda olinadi. Bunda 
yig’ilib kelinadigan suvning sathi supa ko’tarmasining qirrasida doimo 10-15 sm pastda bo’lishi 
hamda to’plangan suv yerga shimilib, supa uzunligi bo’yicha taqsimlanib ketishi kerak. 
Supalar orasidagi masofa yon bag’rining qiyaligiga va tuproq gruntning tarkibiga qarab 
kuyidagicha bo’ladi. 
Qiyaligi 0,02 – 0,12 bo’lgan yerlarda pog’onali qiya, qiyaligi 0,12 – 0,25 bo’lgan yerlarda 
pog’onali yotiq va qiyaligi 0,25 dan katta bo’lganda transheyali, ariqli supalar olinadi. Supalar 
bul’dozer va greyderlar yordamida olinadi.