O’zbеkistоn rеspublikаsi оliy vа o’rtа mахsus tа’lim vаzirligi bеrdаq nоmidаgi qоrаqаlpоq dаvlаt univеrsitеti

Galliyning tabiatda uchrashi, olinishi, xossalari va uning birikmalarining ishlatilishi.

Barqaror izotoplari ⁶⁹Ga ( yerning qobig`da galliynig 60,2% i) va <sup>71</sup>Ga (yerning qobig`da galliynig 39,8% i) mavjud. Galiyning suniy radiaktiv izotoplaridan ⁷²Ga ( yarim emirilish davri 14,2 soat) radiaktiv indikator sifatida foydalaniladi. Galliyning elektron konfiguratsiyasi KLM 4s²4p¹ .

Galliyning mavjudligini 1871 yilda D.I.Mendeleev bashorat etgan edi. Galliyni 1875 yilda frantsuz olimi Lekok – de – Boubodran sof holda ajratib olib, xossalarini o`rgandi. Bu olimning tadqiqodlari D.I.Mendeleevningfikrini to`la tasdiqladi. Galliyning yagona minerali gallit CuGaS₂ juda kam uchraydi. Galliy asosan, alyuminiy, ruh, germaniy rudalari bilan aralashgan holda uchraydi. Xuddi germaniy kabi galliy ham toshko`mir tarkibida bo`ladi. Shuning uchun toshko`mirning gizifikatsiyasida galliy germaniy bilan birgalikda kuya va kul tarkibiga o`tadi. Galliy minerali deyarli barcha mamlakatlarda uchraydi.

Galliy kumush kabi oqish metall, rombik sistemada kristallanadi. Galliy o`zining kimyoviy xossalari bilan alyuminiyga juda o`xshash. Masalan, galliy ham alyuminiy singari kislotalarda va ishqorlarda eriydi.

3 Ga + 6 HCl → 2 GaCl₃ + 3 H₂

2 Ga + 2 NaOH + H₂O → 2Na[Ga(OH)₄] + 3 H₂

Galliy birikmalarida oksidlanmish darajasi uchga teng bo`ladi. Galliy vakkum texnikasida va signal asboblarida qo`llaniladi. Galliyning suyuqlanish temperaturasi past, qaynash temperaturasi yuqoriligiga asoslanib, galliydan yuqori temperaturalarni o`lchaydigan termometrlar kerakli suyuqlik sifatida foydalaniladi. Keyingi yillarda galliy qotishmalari yarim o`tkazgichlar texnikasida ishlatiladigan bo`ldi. Galliydan maxsus elektron naylar va fotoelementlar tayyorlashda foydalanilmoqda. Galliy atom texnikasida ham qo`llaniladi. Galliyning ( qalay va indiyli) qotishmalari past ( 15⁰C dan past) temperaturalarda suyuqlantiriladi. Galliy gidrid Ga₂H₆ (digallan) 139⁰C da qaynaydigan suyuqlik. Galliy oksid ikki modifikatsiyaga bo`linadi : α = Ga<sub>2</sub>O<sub>3</sub> va β = Ga<sub>2</sub>O<sub>3</sub> birinchi modifikatsiyasining tuzilishi xuddi korund α = Al<sub>2</sub>O<sub>3</sub> strukturasi kabi bo`ladi. Galliy gidroksid Ga(OH)₃ xuddi alyuminiy gidroksid kabi amfoter xususiyatga ega bo`ladi.

Galliy sulfid Ga₂S₃ galliyning boshqa birikmalari kabi oq tuslidir.

Galliy sulfat Ga₂(SO₄ )₃*18H₂O o`z xossalari bilan alyuminiy sulfatni eslatadi va u ham achchiqtoshlar xosil qiladi(masalan KGa(SO₄)₂*12H₂O).

Galliyning ikki valentli xloridi GaCl₂ni olish uchun GaCl₃metall holidagi galliy bilan birga qizdiriladi. GaCl₂rangsiz kristall modda bo`lib,suv bilan reaksiyaga kirishganida vodorod ajratib chiqaradi. Rentgen nurlari bilan tekshirish natijasida bu moddaning Ga[Ga<sup>3+</sup>Cl<sub>4</sub>]tarkibli kompleks birikmalardan iborat ekanligi aniqlangan. Ga<sub>2</sub>O<sub>3</sub> ni metall holidagi galliy bilan qizdirish natijasida ko`ng`ir tusli kukun —Ga<sub>2</sub>O hosil bo`ldi.

Ishlatilishi:

Galliy quyidagi sohalarda ishlatiladi.

1) kvarsli tеrmоmеtrlarni to`ldirish uchun ishlatiladi.

2) qotishmalar tayoyyorlashda

3) zargarlik, tish kuyishlarda ishlatiladi.