O’zbеkistоn rеspublikаsi оliy vа o’rtа mахsus tа’lim vаzirligi bеrdаq nоmidаgi qоrаqаlpоq dаvlаt univеrsitеti

MAVZU №14. MIS GURUHCHASI ELEMENTLARI

REJA:

1. 
   Mis. Uning olinishi, xossalari
   
2. 
   Oltin. Uning birikmalari tabiatda tarqalishi
   
3. 
   Kumush. Olinishi va ishlatilishi
   

Tayanch so’zlar: mis, oltin, kumush, ularning minerallari, tabiatda ishlatilishi, xossalari.

Mis. Birikmalar holida uchraydi. Muhim minerali CuFeS₂, CuS, Cu₂O va (CuOH)₂CO₃ minerallari kam. Misning miqdori 0,1% ga teng. Oksidli rudalardan Cu suyuqlantirib olish shu rudalarni ko’mir vositasida qaytarishdan iborat.

Cu₂O + C = 2Cu + CO

Cu qizil tusli cho’ziluvchan, bolg’alanuvchan metall issiqlikni , elektr tokini yaxshi o’tkazadi, og’ir, zichligi 8,9 g/sm³, suyuqlanish temperaturasi 1083ºC. Quruq havoda Cu o’zgarmaydi. Nam havoda Cu sirtida Cu (II)-gidroksikarbonatdan iborat yashil dog’ hosil bo’ladi.

2Cu + O₂ + H₂O + CO₂ = (CuOH)₂CO₃

Cu ni himoya qatlamsiz ishlatish mumkin. Cu kislotalarda eriydi. U oksidlovchilar, kislorod ishtirokida eriydi.

2Cu + 4HCl + O₂ = 2CuCl₂ + 2H₂O

Cu nam xlor bilan odatdagi temperaturada reaksiyaga kirishadi.

Cu + 4HNO₃ = Cu(NO₃)₂ + 2NO₂ + 2H₂O

Cu elektr simlari, kabellar tayyorlashda, har xil qotishmalar, bronza, latun, melxior ishlab chiqarish uchun ko’p sarf bo’ladi. Cu mikroelement. Cu havoda qattiq qizdirilsa oksidlanib, qora tusli CuO ga aylanadi. Bu oksidi yuqoriroq temperaturalarda qizil tusli Cu₂O ga aylanadi

4CuO = 2Cu₂O + O₂

CuCl₂ + Cu = 2CuCl

(CuOH)₂CO₃ qizdirish yo’li bilan

(CuOH)₂CO₃ = 2CuO + CO₂ + H₂O

CuSO₄ + 2NaOH = ↓Cu(OH)₂ + Na₂SO₄

Cu(OH)₂ = CuO + H₂O

Cu(OH)₂ NaOH ning kuchli konsentrlangan eritmalarida erib, kuprit kislota hosil qiladi. Eritmada suyultirilgan kupritlar parchalanib Cu(OH)₂ ajraladi.

Na₂CuO₂ + 2H₂O = Cu(OH)₂ + 2NaOH

Cu(OH)₂ kislotalik xossalari kuchli. Oksidlovchilik mn, vodorod peroksid ishtirokida kuprit mis (III)-oksidga aylantirilishi mumkin.

Na₂CuO₂ + 2H₂O + H₂O₂ = Cu₂O₃ + 4NaOH

Cu₂O₃ + 6NaOH = 2Na₃CuO₃ + 3H₂O

Cu +1, +2, +3 valentlik namoyon qiladi.Cu (II)-sulfat Cu chiqindilariga bo’linadi.

a) havo ishtirokida suyultirilgan qaynoq H₂SO₄ ta’sir ettirish.

2Cu + O₂ + 4H₂SO₄ = 2CuSO₄ + 2H₂O

b) Cu + 2H₂SO₄ = CuSO₄ + 2H₂O + SO₂

CuO + H₂SO₄ = CuSO₄ + H₂O

Bu bo’yoqlar tayyorlashda, urug’larni dorilashda ishlatiladi.

Kumush. Birikmalar holida uchraydi. Muhim tabiiy birikmasi Ag₂S, qo’rg’oshin rudalarda va boshqa rudalarda qo’shimcha tarzida bo’ladi. Kukun holiga keltirilgan jinsga Na sianid eritmasi bilan ishlov berishdir, natijada Ag ning suvda eriydigan kompleks tuzi hosil bo’ladi.

Ag₂S + 4NaCN = 2Na[Ag(CN)₂] + Na₂S

Kumush rux vositasida siqib chiqariladi.

2Na[Ag(CN)₂] + Zn = Na₂[Zn(CN)₄] + 2Ag

Toza Ag oq tusli yaltiroq metall zichligi 10,5 g/sm³ suyuqlanish temperaturasi 960,5ºC ga teng. Issiqlik o’tkazuvchanligi jihatidan birinchi. Yumshoqroq bo’lgani uchun 87,5% kumush bilan 12,5% Cu dan iborat qotishma holida ishlatiladi.

Kislorod kumushni oksidlamaydi.

4Ag + 2H₂S + O₂ = 2Ag₂S + 2H₂O

Kumush bir valentli bo’ladi:

3Ag + 4HNO₃ = 3AgNO₃ + NO + 2H₂O

2Ag + 2H₂SO₄ = Ag₂SO₄ + 2H₂O + SO₂

2AgNO₃ + 2NaOH = Ag₂O + 2NaNO₃ + H₂O

Ionlisi: 2Ag⁺ + 2OH^– = Ag₂O + H₂O

AgNO3 ko’zgu ishlab chiqarishda, galvanotexnikada, kumushning boshqa birikmalari hosil qilish uchun dastlabki mahsulot sifatida ishlatiladi. AgBr fotografiyada ishlatiladi. Fotografiyada AgBr ishlatilishi uning yorug’lik ta’sirida parchalanib, kukun holidagi Ag metali ajratib chiqarish xossasiga ega.

2AgBr = 2Ag + Br₂

Ag kompleks hosil qilishga moyilligi kuchli;

a) AgNO₃ + KCN = ↓AgCN + KNO₃

b) AgCN + KCN = K[Ag(CN)₂]

Ag ning sianli kompleks birikmalari eritmasi buyumlarni galvanik usulda kumushlash uchun ishlatiladi, chunki buyum sirtida bir tekis, silliq, zich metal qatlami hosil bo’ladi. Ag qiyin eriydigan birikmalari:

AgCl + 2NH₃ = [Ag(NH₃)₂]Cl

Oltin. Toza Au sariq tusli yumshoq metall, zichligi 19,3 g/sm3, suyuqlanish temperaturasi1063ºC, juda plastic Au, Ag vaPt bilan qotishtirilgan holda ishlatiladi. oltin buyumlar Au bilan Cu qotishmasidan tayyorlanadi. Aktivligi past metall, yuqori temperaturada kislorod bilan birikmaydi. Oltin zar suvida eriydi.

Au + 4HCl + HNO₃ = H[AuCl₄] + NO + 2H₂O

Rudalardan kaliy sianid yoki natriy sianid eritmasi yordamida oltin olish usuli Au ning KCN yoki NaCN eritmasida erish xususiyatiga asoslangan. Au bilan NaCN orasida sodir bo’ladigan reaksiya:

4Au + 8NaCN + O₂ + 2H₂O = 4Na[Au(CN)₂] + 4NaOH

2Na[Au(CN)₂] + Zn = 2Au + Na[Zn(CN)₄]

Au ning barcha birikmalari qizdirilganda parchalanib, erkin metall ajratib chiqaradi.