O’zbеkistоn rеspublikаsi оliy vа o’rtа mахsus tа’lim vаzirligi bеrdаq nоmidаgi qоrаqаlpоq dаvlаt univеrsitеti

Tabiatda temir. Cho'yan. Po'lat. VIII gruppaning elementlari ichida tabiatda ko'p tarqalgan temirdir; temir yer po'stlog'i massasining 4,2 %ni tashkil etadi. Temirning eng muhim rudalari magnitli temirtosh Fe₃O₄ (bu ruda konlari Uralda, Ozarbayjonda va Sibirdadir), qizil temirtosh Fe₂O₃ (Ukrainada), qo'ng'ir temirtosh 2Fe₂O₃·3H₂Odir. Temir rudasining g'oyat katta konlari Kursk oblastida va Kursk magnit anamaliyasi deb ataladi. 1919 yilda bu yerda qidiruv ishlari boshlanib, temir rudasining g’oyat katta zapaslari topilgan edi. Kursk magnit anamaliyasining ayrim rayonlaridagi ruda tarkibida temirning miqdori 60 %dan ortadi. 1980 yilga kelib, bu yerda yiliga 60 million tonnaga yaqin ruda qazib olinadi. Kursk magnit anamaliyasi territoriyasida temir rudasining 18 ta koni topilgan, ularning zapasi o’n trillion tonnani tashkil etadi. Temir rudasining bu miqdori yer sharidagi qolgan barcha temir rudasi zapaslaridan 3 baravar oriqdir. Kursk magnit anamaliyasi g’oyat katta-160 ming kvadrat kilometr maydonni ishg’ol etadi. Ammo uning chegarasi bu bilan tugamaydi. Mutaxassislar Kursk magnit anamaliyasi Ukrainaga, Belorussiyaga, Baltiq bo’yi respublikalari va hatto Kola yarim oroligacha boradi deb tasdiqlaydilar.

So'nggi yillarda temir rudasining katta-katta konlari Qarag'anda, Kustanay, Irkutsk va Chita oblastlarida, janubiy Yoqutistonda, Angara daryosining quyi oqimi rayonida Krasnoyarsk o'lkasida ham topilgan. Temir rudasi bor bu rayonlarda rudaning umumiy zapasi bir nech o’n milliard tonnani tashkil etadi. Qozog'istonda ham temir rudalarining g’oyat katta koni topildi.

Temir rudalari qayta ishlanib, undan cho'yan-temir bilan uglerodning qotishmasi olinadi, bu qotishma tarkibida 1,7 da 5 %gacha C va S, Si, P, Mn hamda ba'zi boshqa elementlar bo'ladi. Cho'yan tarkibida C miqdori ko’p bo'lganligidan u bog'lanmaydi va cho'zilmaydi. Fe bilan C qotishmasi tarkibidagi C 2 %dan kam bo'lsa, bunday qotishma puxta, qattiq va elastik bo'ladi. Bunday qotishmani bolg'alash, prokatlash va boshqa yo'llar bilan ishlash mumkin. Bu qotishma po'lat deb ataladi. Tarkibidagi C miqdoriga qarab, po'lat ikki turga qattiq po'lat (tarkibida 0,2-2 %C bo’ladi) va yumshoq po’latga (tarkibida 0,2 % dan kam C bo’ladi) bo’linadi.