|
Nomi
|
Mamlakat
|
Hudud balandligi, m
|
Lyupyaylyako
|
Argentina-Chili
|
6723
|
Kilimanjaro
|
Tanzaniya
|
5895
|
Orisaba
|
Meksika
|
5700
|
Damovand
|
Eron
|
5604
|
Popokatepetl
|
Meksika
|
5462
|
Klyuchi Sopkasi
|
Rossiya
|
4750
|
Meru
|
Tanzaniya
|
4567
|
Mauna-Loa
|
Gavayi orollari
|
4170
|
Erebus
|
Antarktida
|
3794
|
Fudziyama
|
Yaponiya
|
3776
|
Semeru
|
Indoneziya
|
3676
|
Etna
|
Italiya
|
3340
|
Gekla
|
Islandiya
|
1491
|
Vezuviy
|
Italiya
|
1277
|
Krakatau
|
Zond boʻgʻozi
|
813
|
Vulqon togʻ jinslari, vulkanitlar — vulqonlarning otilishidan paydo boʻlgan togʻ jinslari. Otilishi tarziga koʻra, vulqon togʻ jinslari 2 xilga boʻlinadi: effuziv va vulkanogen-boʻlakli jinslar. Effuziv vulqon togʻ jinslari lavaning yer yuziga oqib chiqib qotishidan hosil boʻladi (bazaltlar, andezitlar, diabazlar, vulqon shishasi va b.). Vulkanogen-boʻlakli jinslar vulqonning portlab otilishidan vujudga keladi. Bular ikkiga boʻlinadi: boʻsh (vulqon kuli, qumi va b.) va zichlashgan, sementlashgan (vulqon tuflari, tuf brekchiyalari va b.). Effuziv jinslarning shakli lavaning yopishqoqligi va vulqon oblastlari relefiga bogʻliq. Kam yopishqoq bazalt lavalari qoplam va oqimlar hosil qiladi. Oqib chiqqan yopishqoq lavalardan gumbaz va ignasimon shakllar hosil boʻladi. Kanallardan oqib chiquvchi lava qotib, dayka va nekklar tarkib topadi. Vulqon togʻ jinslari qadimiy va zamonaviy vulqon oblastlarida koʻp tarqalgan. Oʻzbekistonda qadimgi vulqon togʻ jinslari Qurama, Chatqol, Hisor va Oʻzbekistonning gʻarbidagi togʻlarda mavjud. Vulqon togʻ jinslari bilan oltin (Qoʻshbuloq) polimetall va boshqa rudali konlar bogʻliq. Vulqon togʻ jinslari qurilish, abraziv materiali sifatida ham koʻp ishlatiladi.
Vulkan qurilmalari
Endodinamik jarayonlar ichida bevosita kuzatish va tekshirish mumkin bo‘lganlaridan biri vulkanizmdir. Vulkanizm magmatizm jarayoniniig bir qismi bo‘lib, bunda yer yuzasiga magma mahsulotlari otilib yoki oqib chiqadi.
Yer sharidagi eng yirik vulkanlar. Afrikadagi Kilimanjaro - 5895 m, Chimboraso (Ekvador) - 6267 m, Popokatepet (Meksika) - 5452 m, Klyuchi Sopkasi (Kamchatka) - 4750 m, Mauna - Loa (Gavayi orollari) - 4166 m (okean tagidan 10 ming m). Etna (O‘rta dengiz) - 3263 m, Stromboli vulkani (O‘rta yer dengizi) - 900 m hisoblanadi.
Vulkanizm jarayonini odamlar ibtidoiy tuzumdan boshlab kuzatib keladilar. O‘tmishda vulkan otilib turadigan o‘lkalarda yashovchi kishilar bu tabiiy jarayonni ilohiy kuchga bog‘lab kelganlar.
Darhaqiqat, tabiatda sodir bo‘ladigan dahshatli hodisalar ichida eng qo‘rqinchlisi vulkan otilishidir. Vulkanlar harakatidan yer po‘stida kuchli o‘zgarishlar ro‘y beradi, kishilik jamiyatiga moddiy ham ma’naviy zarar keltiriladi.
Vulkan harakati tufayli turli yangi reef shakllari hosil bo‘ladi. Ularning orasida vulkan konuslari asosiy ahamiyatga ega Daslab magma o‘chog‘ida vujudga kelgan magma burdalangan
zonalar yoki yer yoriqlari bo‘ylab yer sirtiga intiladi.
Vulkan mahsulotlari chiqadigan kanal bo‘g‘iz, uning og‘zidagi doira shaklidagi pastkamlik krater deb ataladi. Ba’zan vulkan apparatlarining yon tomonlarida yeriqlar paydo bo‘ladi, u yerdan ham vulkan mahsuloti chiqaboshlaydi. Bu xildagi vulkan parazit vulkan deb ataladi. Ulardan ham ko‘p miqdorda lava chiqishi mumkin.
Vulkan ildizi, ya’ni uning birlamchi magmatik o‘chog‘i 60-100 km chuqurlikdagi astenosfera qatlamida joylashgan bo‘ladi. Yer po‘stining 20-30 km chuqurligida ham ikkilamchi magmatik o‘choq joylashgan bo‘lib, u bo‘g‘iz orqali vulkanni bevosita oziqlantiradi. Vulkan konusi otilib chiqqan mahsulotlardan tuzilgan. Konus uchidagi krater ba’zan suv bilan to‘ldirilgan bo‘ladi. Krater diametri turlicha bo‘lishi mumkin. Masalan, Klyuchevsk Sopkasiniki 675 m, Pompeyni vayron qilgan Vezuviy vulkaniniki esa 568 m.Vulkan otilishdan hosil bo‘lgan relef shakllari xilma - xildir. Masalan, Maar tipidagi vulkan kraterining atrofi tuf yoki vulkan kulidan iborat. Vulkan kraterining diametri 250 m dan 1 km gacha bo‘lib, uning shakli voron-kaga o‘xshash, krateri ko‘pincha suv bilan to‘lib, ko‘l hosil qiladi.
Vulkan otilganidan so‘ng krater yemiriladi va tik devorlarga ega bo‘lgan cho‘kma – kaldera hosil bo‘ladi. Kalderalar gaz va bug‘ning juda ko‘p to‘planib qolishi natijasida ba’zan juda kuchli portlash evaziga vujudga kelishi mumkin.
Kalderalar aylana shaklda, chetlari asosan tik, ichki devorlari vertikal bo‘lishi mumkin. Kalderalarning o‘rtasida keyin paydo bo‘lgan yosh konuslari kuzatiladi.
Ba’zi kalderalarning diametri ko‘plab kilometrlarga boradi, masalan, Alyaskadagi Aniakchan vulkanining kalderasi 10 km ni tashkil etadi.
Keyinchalik kalderalar suvga to‘lib, yirik ko‘lga aylanadi. Bunday ko‘llardan biri AQShdagi Kreyter (inglizcha Crater Lake, Kreyter ko‘li) ko‘li hisoblanadi.
Ko‘l Maunt-Mazam vulkanining buzilganidan so‘ng bundan 7700 yil ilgari hosil bo‘lgan. U kalderani qisman to‘ldirgan. O‘lchamlari 8 x 9,6 km, o‘rtacha chuqurligi 350 m. Maksimal chuqurligi 594 m bo‘lib, AQShdagi ko‘llar orasida eng chuquri hisoblanadi va dunyoda chuqurligi bo‘yicha yettinchi o‘rinni egallaydi (Baykal - eng chuqur ko‘l). Kalderaning cheti okean sathidan 2130 - 2440 m balandda joylashgan.
Vulkanizm
Hozirgi zamon tushunchasi bo‘yicha vulkanizm magmatizmning tashqi effuziv shakli deb nomlanuvchi Yer qa’ridan magma massasining yer yuzasiga qarab harakatlanish jarayoni hisoblanadi. Sayyoramizning 50 dan 350 km gacha yetadigan chuqurliklarida suyuqlangan modda – magma hosil bo‘ladi. Yer po‘stining burdalangan va yer yoriqlar zonalari bo‘ylab magma ko‘tarilib chiqadi va u yer yuzasiga lava shaklida quyuladi. Magma lavadan farqli o‘laroq uchuvchi komponentlarga ega bo‘ladi. Bu gazlar yer yuzasida bosimning pastligi tufayli magmadan ajralib chiqib, atmosferaga qo‘shilib ketadi. Magma yer yuzasiga quyulganda vulkanlar hosil bo‘ladi.
Vulkanlar uch turkumga: maydonli, yoriqli va markaziy vulkanlarga ajratiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
