O'zbekiston respublikasi oliy va maxsus ta'lim vazirligi mirzo ulug'bek nomida o'zbekiston milliy universiteti fakultet

Vezuviy - Etna turi. Italiyaning Neapol shaxri yaqinidagi Vezuviy vulkani bilan Sitsiliya orolidagi Etna vulkani nomidan olingan. Kamchatkadagi bir qancha vulkanlar shular qatoriga kiradi. Vezuviy vulkani atrofida diametri 15 km li Somma kalderasi hosil bo‘lgan. Vezuviy uning o‘rtasida joylashgan bo‘lib, diametri 3 km li krater hosil qilgan.

Bu vulkanlar-dan chiqadigan lava o‘rta va nordon tarkibli bo‘lgan-ligi sababli, ular-da SiO₂ ko‘p, lava ba’zan vulkan kra-teri og‘zida qotib qoladi. Lava ostida magmadan ajralgan gazlar yig‘ilib qolib, qayta otila-di. Ikkinchi marta otilgan paytda kuchli portlash yuz beradi. Bu guruhga tegishli vulkan-larning lavasi quyuq bo‘ladi.

Vezuviy guruhidagi vulkanlar otilganda dastlab suv bug‘i bilan quyuq tutun va gaz chiqadi. Bu jarayon kuchaya borib, kuchli portlash ro‘y beradi (kul, so‘ng bombalar, qum, shag‘al otilib chiqadi). So‘ngra hamma yoqni yori-tib qip - qizil cho‘g‘dek quyuq lava oqib chiqa boshlaydi va u vulkan krateridan atrofga 5 - 4 km gacha oqib boradi.

Vulkan krateridan chiqqan kattiq va suyuq mahsulotlar uning atrofida yig‘alib konus shaklida qavat - qavat bo‘lib joylashadi. Vulkandan otilib chiqqan lava vulkan kraterida uzoq vaqt qotmay yotadi. Kraterdan gaz va bug‘ otilib turadi. Bu guruh vulkanlarga eramizdan 700 yil avval otila boshlagan Etna (Sitsiliya), Vezuviy (Italiya, O‘rta yer dengizdagi vulkan) va boshqalar kiradi.Alaid vulkani Kuril arxipelagining birinchi shimoliy orolida joylashgan va Kuril vulkanlari orasida eng faoli hisoblanadi. U eng baland (2239 m) va dengiz sathidan bevosita to‘g‘ri konus shaklida ko‘tarilgan. Konus uchida kichikroq botiqlik bo‘lib, unda vulkanning markaziy krateri joylashgan. Otilish xarakteri bo‘yicha Alaid vulkani etna-vezuviy turiga kiradi. Keyingi 180 yilda u sakkiz marta harakatga kelgan.

Mon-Pele turi. Martinika orolidagi Mon - Pele vulkani nomidan olingan. Bu guruhdagi vulkanlar boshqa vulkanlardan kuchli portlashi va kraterida lava qotib qolishi bilan farq qiladi (89-rasm). Magmadan ajraluvchi gaz krater ostida to‘planadi. Gaz bir necha yillardan so‘ng to‘satdan portlab otiladi. Masalan, 1902 yilda Mon - Pele vulkani to‘satdan juda qattiq kuch bilan otilgan paytda fransuz geologi Lakurua vulkan otilishini kuzatgan. Uning aytishicha, vulkan krateridan qizigan pemza, lapillilar qip - qizil bo‘lib, kul, gaz va quyuq suv bug‘lari bilan juda baland otilib chiqqan. Bu mahsulotlar tog‘ yonbag‘ri bo‘ylab minutiga 950 m tezlikda pastga harakat qilgan. Qizigan gaz, kul va boshqa mahsulotlar harorati taxminan 700 - 800° ga yetgan.

Martinika orolidagi San - Per shahri bir necha minut ichida vulkan kuli ostida qolib ketgan. Mon - Pele vulkani to‘xtagach, kraterdan chiqqan quyuq yopishqoq lava krater tepasida katta ustundek (300 m) baland ko‘tarilib qolgan. Mon-Pele so‘zi oqbosh ma’nosini anglatadi.

Vulkan chiqarib tashlagan mahsulotlar (pemza, lapilli, bomba, shag‘al, qum, kul) cho‘kindi jinslar bilan birga aralashib tuffit deb ataladigan tog‘ jinslari uyumini hosil qiladi. Agar lava ichida vulkan bombalari va qirrali jinslar ko‘p bo‘lsa, ular vulkan brekchiyasi yoki lavobrekchiya deyiladi.