О'zbekiston Respublikasi Mustaqilligining о'n sakkiz yilligiga bag 'ishlanadi

Yoshlar mehnatini muhofazalash.
O'zbekiston Respublikasi dav-lati yoshlarga oid siyosatining mohiyati, ularga beriladigan iqtisodiy-ijtimoiy, siyosiy, madaniy-ma'rifiy, huquqiy sohalaridagi kafolatlar «O'zbekiston Respublikasining yoshlarga oid davlat siyosatining asoslari to'g'risida»gi Qonunida nazarda tutilgan.
Ushbu Qonunning 1-moddasida aytilishicha: «Yoshlarga oid siyosat O'zbekiston Respublikasi davlat faoliyatining ustuvor yo'-nalishi bo'lib, uning maqsadi yoshlarning ijtimoiy shakllanishi va kamol topishi, ijodiy iqtidori jamiyat manfaatlari yo'lida imkon boricha to'la-to'kis ro'yobga chiqishi uchun ijtimoiy-iqtisodiy, huquqiy, tashkiliy jihatdan shart-sharoit yaratish hamda ularni kafolatlashdan iboratdir».
O'n sakkiz yoshga to'lmagan shaxslar ijtimoiy himoyaga muh-toj va mehnat bozorida teng raqobatlasha olmaydigan aholi qatlam-lari sifatida davlat tomonidan alohida muhofaza etiladigan hamda ularning mehnat qilish huquqlarini amalga oshirishga ko'makla-shuvchi qo'shimcha tadbirlar qonunchilikda nazarda tutiladi.
Eng awalo, o'quv yurtlarini tamomlagan o'n sakkiz yoshga yetmagan fuqarolar uchun ish joylarining oldindan band qilib (bronlab) qo'yilishi hamda mulkchilik shakllaridan qat'i nazar barcha korxona va tashkilotlar ana shu ish joylariga o'n sakkiz yoshga to'lmagan yoshlarni ishga qabul qilishlari shart ekanligi, shu shaxslar uchun qo'shimcha bo'sh ish o'rinlari barpo etmagan korxonalarga aholi bandligi bilan shug'ullanuvchi organlar tomonidan iqtisodiy ta'sir choralari ko'rilishini aytib o'tish lozim.
Bundan tashqari, amaldagi qonun hujjatlariga ko'ra o'n sakkiz yoshga to'lmagan shaxslarning moddiy javobgarlik bilan bog'liq bo'lgan ma'naviy, axloqiy qiyofalarining shakllanishiga salbiy ta'sir o'tkazishi mumkin bo'lgan ishlarga qabul qilinishi qat'iy cheklan-ganligi, ularni belgilangan eng kam ish joylariga ishga olish paytida dastlab sinov shartisiz qabul qilinishlari lozimligi ham e'tiborda tutilmog'i darkor.
Awal hech qayerda ishlamagan o'smirlarni ishga qabul qilish, agar o'n olti yoshga to'lgan bo'lsalar, pasportlarini, harbiy xizmatga aloqadorligi haqidagi hujjatni (chaqirilish guvohnomasi) taqdim etganlaridan so'ng, tibbiy ko'rikdan o'tkazilish, topshirilayotgan vazifaga yaroqli ekanliklari aniqlangach, yozma mehnat shartnomasi (kontrakt) tuzish yo'li bilan korxonadagi ishga qabul qilinadilar. O'n besh yoshgacha bo'lgan shaxslar esa ishga kirish paytida tu-g'ilganlik guvohnomasi, yashab turgan joylaridan ma'lumotnoma taqdim etishlari, bundan tashqari, mazkur shaxslarning ota-onasi yoxud ular o'rnini bosuvchi boshqa shaxslar ularni ishga kirishlariga qarshi emasliklari to'g'risida yozma rozilik taqdim etishlari lozim. Bu toifadagi xodimlar ham awal tibbiy ko'rikdan o'tkazilib, top­shirilayotgan vazifaga yaroqli ekanliklari aniqlangach, ish beruvchi bilan yozma mehnat shartnomasi tuzish orqali va ish beruvchining ishga qabul qilish to'g'risidagi buyrag'ini chiqarish yo'li bilan ishga qabul qilinadilar.
O'zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksining 77-moddasi, 2-qismiga muvofiq: «Yoshlarni mehnatga tayyorlash maqsadida umumta'lim maktablari, hunar-texnika bilim yurtlari va o'rta maxsus o'quv yurtlarming o'quvchilarini o'n to'it yoshga to'lganlaridan keyin ota-onasidan birining yoki ular o'rnini bosuvchi shaxsning roziligi bilan bolalarning sog'lig'iga va kamol topishiga ziyon yet-kazmaydigan va ta'lim olish jarayonini buzmaydigan yengil ishlarni o'qishdan bo'sh vaqtlarida bajarish uchun ishga qabul qilishga yo'l qo'yiladi». Bunday paytda ham o'quvchining tug'ilganlik guvohno­masi, yashab turgan yeridan ma'lumotnoma, ota yoki onasi, yoxud ularning o'rnini bosuvchi shaxsning yozma roziligi talab etiladi va shundan so'ng bunday shaxs tibbiy ko'rikdan o'tkazilgach, yozma mehnat shartnomasi tuzilib, ish beruvchining ishga qabul qilish to'g'risidagi buyrug'i (farmoyishi) chiqarilishi yo'li bilan ishga qabul qilinadilar.
O'zbekiston Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligining 7 va Sog'liqni saqlash vazirligining 2001-yil 30-maydagi 1-qarori bilan mehnat sharoiti noqulay bo'lgan va 18 yoshga to'lmagan shaxslar mehnatidan foydalanilish taqiqlangan ishlar ro'yxati tasdiqlangan. Ushbu hujjat O'zbekiston Respub­likasi Adliya vazirligi tomonidan 2001-yil 9-iyunda 1040-raqam bilan davlat ro'yxatiga olingan. O'n sakkiz yoshga to'lmagan shaxslar bilan ushbu ishlarga qabul qilish yuzasidan mehnat shartnomasi tuzilishi mumkin emas.
O'n sakkizga to'lmagan shaxslar ishga tushishlaridan oldin ish beruvchi ularga mehnat shartlari, xavfsizlik choralari va qoidalari xususida yo'1-yo'riqlar berishi, ularni nazoratsiz qoldirmasligi lozim. Mehnat faoliyati davomida ish beruvchi o'n sakkiz yoshga to'lmagan xodimlarni ularning roziligi bo'lgani taqdirda ham og'ir va zararli ishlarga, ularning tarbiyasiga salbiy ta'sir etadigan vazifalarni ba-jarishga o'tkazishlari mumkin emas.
O'zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksining 247-moddasiga muvofiq ota-onalar vasiy (homiy)lar, shuningdekj mehnatni mu­hofaza qilish ustidan nazorat qiluvchi organlar hamda voyaga yetmaganlar ishlari bilan shug'ullanuvchi komissiyalar, agar o'n sak-kiz yoshga to'lmagan shaxslar bajarayotgan ishni davom ettirish ular sog'lig'iga ziyon qiladigan yoki ularga boshqacha tarzda zarar yetkazadigan bo'lsa, bunday shaxslar bilan mehnat shartnomasini bekor qilishni talab etishga haqlidirlar. Bunday talabni bajarish ish beruvchi uchun majburiy bo'lib, bunda o'n sakkiz yoshga to'lma­gan xodimning xohishi e'tiborga olinmaydi.
O'n sakkiz yoshga to'lmagan yoshlar mehnat shartnomasi meh­nat to'g'risidagi qonun hujjatlarida nazarda tutilgan umumiy tartibda (xodim tashabbusi bilan, ish beruvchi tashabbusi bilan, tomon-larning xohishiga bog'liq bo'lmagan sabablarga ko'ra) bekor qilinishi mumkin. Biroq, mehnat shartnomasining ish beruvchi tashabbusi bilan bekor qilinishi paytida o'smirlar huquqlarini to'laroq kafo-latlash maqsadida ish beruvchi bu masalani korxona joylashgan yerdagi ishga joylashtirish organlari bilan oldindan kelishib olishi belgilangan.
Mehnat to'g'risidagi qonun hujjatlarida o'n sakkiz yoshga to'l­magan xodimlarga ish vaqti, dam olish vaqti, ish haqi to'lash masalalarida ham qo'shimcha kafolatlar va imtiyozlar berishlikni nazarda tutadi. Jumladan, Mehnat kodeksining 110 va 242-modda-lariga ko'ra, o'n olti yoshdan o'n sakkiz yoshgacha bo'lgan xo-dimlar uchun 36 soatdan ortiq bo'lmagan, o'n besh yoshdan o'n olti yoshgacha bo'lgan shaxslar uchun esa 24 soatdan ko'p bo'l­magan haftalik ish vaqti normasi belgilangan.
O'qishdan bo'sh vaqtlarda ishlayotgan o'n olti yoshdan o'n sakkiz yoshgacha bo'lgan shaxslarning haftalik ish vaqti 18 soatdan, o'n to'rt yoshdan o'n olti yoshgacha bo'lgan o'quvchilar uchun esa 12 soatdan ko'p bo'lishi mumkin emas.