|
2. Bankning buxgalteriya balansi
Bankning buxgalteriya balansi – bank moliyaviy faoliyati natijalarini
ko‘rsatuvchi buxgalteriya hisobotining asosiy shaklidir. Balans yordamida bank
faoliyati tahlil qilinadi va nazorat olib boriladi. Banklarda balans har bir ish kuni
bo‘yicha kunlik balans tuziladi.
Balansning birinchi bo‘limi “AKTIVLAR” bo‘limi bo‘lib, o‘z ichiga bir
qator asosiy hisobvaraqlarni birlashtiradi. Bank aktivlari naqd pullardan boshlab
hisobga olinadi. Naqd pullarni hisobga olish uchun 10100 hisob raqami ajratilgan.
Bu hisob raqam nomi “Naqd pullar va boshqa kassa hujjatlari” bo‘lib, o‘z ichiga
“Kassadagi naqd pullar”, “Naqd pullar zaxirasi”, “Yo‘ldagi naqd pullar”, “Valuta
almashtirish shoxobchalaridagi naqd pullar”, “Bankomatlardagi naqd pullar”,
“Bank binosidan tashqarida joylashgan kassalardagi naqd pullar” kabi bir qator
subhisob varaqamlarni birlashtiradi.
Bundan tashqari, ushbu bo‘limda 10300 – “O‘zbekiston Respublikasi
Markaziy Bankidagi hisob varaqamlari”, 10500 – “Bankning boshqa banklardagi
hisob raqamlari” nomli asosiy hisobvaraqlar va ularga tegishli bo‘lgan bir qator
subhisob raqamlari ochilgan. Respublikadagi mavjud qonun qoidalarga asosan
barcha Respublika tijorat banklari O‘zbekiston Respublikasi Markaziy Bankida o‘z
vakillik hisobvaraqlarini ochadilar.
Oldi-sotdi uchun mo‘ljallangan qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha operatsiyalar
hisobini yuritish uchun 10700 hisob raqam ajratilgan 10900 hisob raqami esa oldi-
sotdi uchun mo‘ljallangan qimmatbaho metallarni hisobga olish uchun
mo‘ljallangan. Bu ikkala asosiy hisob raqamlar ham bir necha subhisob raqamlarni
o‘ziga birlashtiradi. Bank tomonidan berilgan qisqa muddatli kreditlar bir qator
asosiy hisob raqamlarda hisobga olib boriladi. Masalan: 12100 – Boshqa banklarga
berilgan qisqa muddatli kreditlar, 12300 – Hukumatga berilgan qisqa muddatli
kreditlar, 12500 – Jismoniy shaxslarga berilgan qisqa muddatli kreditlar, 12600 –
Yakka tartibdagi tadbirkorlarga berilgan qisqa muddatli kreditlar, 12700 – Davlat
korxona, tashkilot va muassasalariga berilgan qisqa muddatli kreditlar, 12900 –
Chet el kapitali ishtirokidagi korxonalarga berilgan qisqa muddatli kreditlar, 13100
–
Xususiy korxonalar, xo‘jalik shirkatlari va jamiyatlarga berilgan qisqa
muddatli kreditlar.
Balansda kredit muddatlari va iqtisodiyotdagi xo‘jalik yurituvchi
subyektlarning qaysi mulkchilik shakliga berilishiga qarab tasnif qilinadi. Sud
jarayonidagi kreditlar va avanslar 15300 asosiy hisobraqamda olib boriladi. Bank
investitsiyalari 15900 asosiy hisob raqamda hisobga olinadi va ikki kategoriyaga
bo‘linadi:
–
Hukumat obligatsiyalariga investitsiya qilingan mablag‘lar,
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy Bankining obligatsiyalariga hamda xususiy
obligatsiyalarga investitsiya qilingan mablag‘lar;
–
O‘z qimmatbaho qog‘ozlariga qo‘yilgan investitsiyalar. Bu qimmatli
qog‘ozlarning hisobi yuqorida ko‘rsatilgan hisob raqamda olib borilmaydi.
Bankning asosiy vositalari 16500 hisob raqamlarida hisobga olib boriladi.
Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar – bank aktivlarining asosiy moddalaridan
biri hisoblanadi, chunki bank o‘z faoliyatini tashkil qilish uchun moddiy bazaga,
operatsiyalarni bajarish uchun shart-sharoitga ega bo‘lishi lozim.
II bo‘lim «MAJBURIYATLAR» bo‘limi bo‘lib, bank balansining
majburiyatlar bo‘limi depozitlardan boshlanadi. Depozit majburiyatlari muddati va
uni qo‘ygan mijozning mulkchilik shakliga taalluqligicha tasniflanadi.
Barcha depozitlar talab qilib olinguncha saqlanadigan, jamg‘armali va
muddatsiz depozit turlariga bo‘linadi. Talab qilib olinguncha saqlanadigan
depozitlar 20200 asosiy hisob raqamda hisobga olib boriladi. Unga o‘zi o‘z ichiga
20202-20296 sub hisob raqamlar kiritiladi. Bu sub hisob raqamlar turli mulkchilik
shakllariga tegishli bo‘lgan mijozlarning talab qilinguncha saqlanadigan
depozitlari bo‘yicha alohida tasniflanadi. Jamg‘armali va muddatli depozitlar ham
xuddi shunday tasniflanib, ular bo‘yicha hisob 20400 va 20600 hisob raqamlarda
Bank balansining III bo‘limi «XUSUSIY KAPITAL» bo‘limidir. Ushbu
bo‘lim o‘z ichiga 30300 – «Ustav kapitali», 30600 – «Qo‘shimcha kapital» va
30900 – «Zaxira kapitali» deb nomlangan asosiy hisob raqamlarini oladi. Tijorat
bankining aksiyadorlik kapitali bankning o‘z mablag‘lari hajmini ifodalaydi.
Markaziy Bank tijorat banklarining kapital hosil qilish darajasini va tuzilmasini
tartibga solib turadi, bu esa bank daromadlarini yaxshilaydi.
Kapital bo‘limida yuqoridagi hisob raqamlardan tashqari 31200 hisob
raqam “Taqsimlanmagan foyda”ni hisobga olib borish uchun, 30908 hisob raqam
esa boshlang‘ich qiymatiga nisbatan qayta baholangandagi qo‘shimcha qiymatni
hisobga olib borish uchun ochilgan. Ushbu hisob raqamda inflyasiya natijasida
bank asosiy vositalari qiymati qayta baholanganda ularning boshlang‘ich bahosiga
nisbatan qo‘shimcha qiymatining summasi aks ettiriladi.
Bank
daromadlarini
hisobga
olish
uchun
IV
bo‘lim, ya’ni
“DAROMADLAR” bo‘limi ajratilgan. “Daromadlar” bo‘limi o‘z ichiga bankning
hisobot davridagi barcha daromadlarini oladi. Barcha foizli daromadlar 40200-
44900 hisob raqamlarda aks ettiriladi. Bankning aktivlari bo‘yicha amalga
oshirilgan operatsiyalari natijasida olgan foizli daromadlari 40201-44901 hisob
raqamlarda hisobga olib boriladi. Balans hisoboti davrida hisoblangan, lekin xali
olinmagan daromadlar summasiga 16300 – «Aktivlar bo‘yicha hisoblangan
foizlar» hisobvarag‘idagi tegishli balans hisob raqamlari debetlanadi va unga mos
kelgan daromadlar balans hisob raqami kreditlanadi.
45800 asosiy hisob raqamda investitsiyalardan olingan foyda va
dividendlar hisobga olib boriladi. Investitsiyalarni sotish qiymati ushbu aktivlarni
sotib olingandagi qiymati yoki balansga kirim qilingan qiymati nisbati yuqori
bo‘lganda foyda olinishi mumkin.
Boshqa foizsiz daromadlar 45900 asosiy hisob raqamda hisobga olib
boriladi. Bu hisob raqam bankning imoratlari, jihozlari, ko‘chmas mulki va boshqa
xususiy mulklari kabi aktivlari ijarasidan olingan daromadlarning hisobini yuritish
uchun mo‘ljallangan.
Bank balansining V bo‘limi bu «XARAJATLAR» bo‘limidir. Bu bo‘limda
hisobot davrida bankning barcha xarajatlari aks ettiriladigan hisob raqamlar
ochilgan. Bankning depozit majburiyatlari bo‘yicha foizli xarajatlarining hisobi
50101-54902 balans hisob raqamlarida yuritiladi. Barcha xarajatlar
majburiyatlarning turlari bo‘yicha tasniflangan.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
