O’zbekiston Respublikasi Maktabgacha Ta’lim vazirligi

Shavkat Mirziyoyev.

Har bir insonning nutqi individual, o`ziga xos xusisiyatlarga ega bo`lib, tug`ilgandan rivojlana boshlaydi. Olimlarning fikricha go`dak ikki oyligida tovush chiqaradi, to`rt oyligida “gu-gu” lab bir bo`ginli so`zlarni takrorlagandik bo`ladi. Bola nutqini rivojlanishi 2 bosqichga bo`lish mumkin: u dastlab tushunadi biroq kam gariradi, keyin esa faol nutq boshlanadi. 3 yoshga to`lgan bolaning nutqi tez rivojlana boshlaydi va takomillashib boradi. Nutq bolaning boshqalar bilan muomila qilishning, atrofdagi dunyo tushunishning asosiy vosutasiga aylanadi, Bolaning fikrlashi qanchalik aniq rivojlansa, uning nutqi ham shunchalik shakllanadi. Psixolokning fikriga ko`ra, ikki yashar bolaning so`z boyligi 250-400 so`zga yetadi. Bolalar 7 yoshga yetganlarida ulardagi so`z boyligi 3000-3500 ga boradi. Maktabga chiqish arafasida bolaning so`z boyligi o`z fikrini bayon eta oladigan darajada bo`ladi. Agar bu yoshda me`yorida rivojlanayotgan bola o`z nutqida 500-600 so`z ishlatsa, 7 yoshli bola 3000-7000 dan ortiq so`zni ishlatadi. Maktabgacha ta`lim yoshining oxirgi bosqichlarida bola nutq tovushlarini to`gri eshitadi, ularni boshqa tovushlar bilan almashtirmaydi, tovushlarni to`g`ri talaffuz etish malakasini egallaydi. Lekin bu savodga o`rgatish davrida o`tish uchun yetarlui bo`lmaydi.

Ilmiy ko`zatish va tadqiqotlarda inson o`z hayoti davomida oladigan barcha malumotning yetmish foizini behs yoshgacha bo`lgan davrda olib ulgurishi keltirilgan. Darhaqiqat, bu davrda inson bolasi dunyoni anglaydi, o`z ona tilini o`zlashtiradi, ota-ona, oila,mahalla, Vatanga mehri o`ygonadi, umri davomida oladigan bilimlarga zamin hozrlaydi. Bunda eng avvalo oila asosiy ro`l o`ynasa, maktabgacha ta`lim muassasining hissasi ham bu boradi muhim ahamiyat kasb etadi. Shu bois mamlakatimizda aynan maktabgacha ta`lim uzliksiz ta`lim tizimining ajralmas bo`lagiga, tabir joiz bo`lsa, uning debochasuga aylangan.

Mamalakatimizda Mustaqillikning birinchi yillaridan boshlab ta`lim sohasida eski yondashuvlardan butunlay voz kechilib, yangicha tamoyillarga, milliy qadriyat va an`analarimizga, jahon mamlakatlaring ilg`or tajribasiga asoslanib, hhayotimizni tubdan yangilash, uzoq va davomli maqasadlarni amalga oshirish uchun ta`lim va tarbiya sohasiga ustuvor ahamiyat qaratilib kelinmoqda.

Prezendentimiz Sh. Mirziyoyev tomonidan mazkur sohadagi islohatlar izchil davom ettirilib, maktabgacha talim muassasalarini tarmog`ini hozirgi zamon talablari va standartlari sosida rivojlantirish, ularni rekonstruktsiya va modernizatsiya qilishga qaratilayotgan etibor zamirida ham kelajagamiz egalarining hech kimdan kam bo`lmay ulg`ayishlari hamda buyuk ajdodlarga munosib voris bo`lib voyaga yetishlarini taminlashdik ezgu maqsad mujassam.

I-bob. O`zbekiston Respublikasining ilk va maktabgacha yoshdagi bolalarning rivojlanishiga Davlat talablariga asosan tasdiqlangan “Ilk qadam” davlat o`quv dasturida berilgan “Nutq, muloqat, o`qish va yoizsh malakalari” sohasi kompetentsiyalari.

1.1 “Ilk qadam” davlat o`quv dasturi asosida “ Til va nutq” rivojlantirish markazini jihozlash.

O’zbekiston Respublikasining ilk va maktabgacha yoshdagi bolalar rivojlanishuga qo’yiladigan Davlat talablarining asosiy sohalaridan biri “Nutq, muloqot, o’qish va yozush malakalari” bo`lib, u quyudagi kichik sohalardan iborat: nutq va til, o’qish malakalari, qo’l barmoqlari mayda motorikasi. Ushbu kichik sohalarning maqsad va vazifalarini amalga oshirish uchun tayyorlov guruhlarida o’quv yili davomida jami 72 ta mashgulot rejalashtirilgan, shundan 36 tasi bolalarning og’zaki nutqining o’stirish, 36 ta mashg’ulot savodxonlikka o;rgatishga mo`ljalllangan bo’lib, ularning davomiliygi 25-30 daqiqani tashkil etadi.

Maktabgacha ta’lim tizimida savodxonlikka o’rgatish metodikasi o’ziga xos xusisiyatga ega bo’lib u elementar o’qish va yozish ko’nikmalarini shakllantirishdan boshlanadi.

O’qish va yozish – nutq faoliyatining turi. Savodxonlikka o’rgatish davrida o’qish va yozish harakatini maqsadga muvofiq ravishda bajara olish o’qish va yozish ko`nikmasi deyiladi. O’qish va yozish ko’nikmasi takomillashtirila borib, malakaga aylantiriladi. O’qish malakasi ham, yozish malakasi ham nutq faoliyatining boshqa turlari bilan ya’ni og’zaki hikoya qilish, o’zgalar nutqini eshiti orqali anglash, ichki nutq bilan uzviy bog’liq holda shakllanadi.

Maktabgacha yoshdagi bolalalarni o’qish va yozish malakalarini shakllantirish bir biri bilan bog’langan holda uzviy va uzliksiz ravishda olib boriladi.

O’zbek tili yozuvi tovush yozuvi, ya’ni fonematik yozuvdir. Har bir tovush uchun, har bir fonema uchun maxsus grafik shakl ( harf ) olingan. O’qishda grafik shakllar tovushga aylantirilsa, yozuvda aksincha, tovushlar harflarga aylantiriladi. Bu o`qish va yozish faoliyatida bola uchun qiyinchilik tug’dirgandik tuyulsa-da, aslida o’qish va yozish jarayonini soddalashtiradi, chunki tilimizdagi tovush ifodalovchi harflar soni uncha ko’p emas. O’qish va yozish o’zlashtirish uchun tovush va harflarning o’zaro bog’liqligiga oid qoidalarni o’zlashtirish kifoya.

Savodxonlikka o’rgatish metodikasida o’zbek tili tovushlar va harflar tizimining o’ziga xos xususiyatlarining hisobga olish talab etiladi.

“Nutq, muloqot, o’qish va yozish malakalari” sohasining kivhik sohalari:

• 
  Nutq va til;
  
• 
  Talab: Bola nutqni tinglaydi, anglaydi, so’zlashadi va muloqot qiladi
  
• 
  O’qish malakalari;
  
• 
  Talab: Bola kitob va o’qishga qiziqishni bildiradi
  
• 
  Qo’l barmoqlari mayda motorikasi.
  
• 
  Talab: Bolada yozuv malakasi shakllanadi.
  

Yuqoridagi kichik soxalarni bajarish orqali bolada quyidagi natijalar kutiladi:

• 
  O’z nutqida to’g’ri talaffuz, qulay grammatik shakllar va xilma- xil konstruksiyalaridan foydalanadi;
  
• 
  Ikkinchi tilni o’rganishga qiziqish namoyon qiladi;
  
• 
  Ikkinchi tilni egallash bo’yicha dastlabki bilimlarni ko’rsatadi;
  
• 
  Badiiy adabiyot asarlariga qiziqish namoyon qiladi;
  
• 
  So’zning lug’aviy, bug’unli va fonetik tuzulishi tug’risida tassavurga ega bo’ladi;
  
• 
  Turli ma’no shakllarini mustaqil ravishda tuzish va so’zlab berishni biladi;
  
• 
  Yozishning dastlabki malakalari va vositalaridan foydalanishni biladi.
  

“Ilk qadam davlat o’quv dasturi asosida yuqoridagi kompetensiyalarni bajarilishini ta’minlash maqsadida rivojlantirish markazlari tashkil etiladi. Ular quyidagilar:

1. 
   Qurish – yasash, konstruksiyalash va matematika markazi.
   
2. 
   Syujetli – rolli uyinlar va sahnalashtirish markazi.
   
3. 
   Til va nutq markazi.
   
4. 
   Ilm – fan va tabiat markazi.
   
5. 
   San’at markazi.
   

Ushbu markazlar bir – birini doimiy to’ldirib turadi. Xar bitta markazda nutq bor.

Bolalar o’zaro muloqotga kirishish orqali ularda nutq rivojlanadi.

Muloqotlar rivojida yangi so’zlar ularning lug’at boyligiga kirib boradi.

“Nutq, muloqot, o’qish va yozish malakalari” soxasidagi kompetensiyalarni bajarilishni maqsad qilingan.

“Til va nutq” markazi ixchamgina kitob javonidan, yangi mavzular haqida bilim beruvchi ko’rgazmali qurollar, mavzuli rasmlar, ertak namunalari, ta’limiy uyinlar, rasmli dominolar, badiiy kitoblardan tashkil topadi.

1.2 “Til va nutq” rivojlantirish markazidamaktabga tayyorlov guruh yoshidagi bolalarni savodaga o’rgatish.

Harbir inson rivojlanishida, boshqa kishilar bilan muloqot qila olishida nutq asosiy omil hisoblanadi. O’zbekiston Respublikasi ta’lim tizimida o’z fikrini ta’sirchan yetkazishda tushunarli, mantiqiy, aniq, ravon nutqga ega bo’lgan kadrlarni tayyorlash kabi masalalar dolzarb bo’lib kelmoqda ushbu dasturda maktabgacha ta’lim tizimida, tadqiqot ishining samarali yakunlanishida tajriba sinov ishlarining ilmiy- pedagogik va tashkiliy-metodik jihatdan to’g’ri tashkil etilishi muhim ahamiyatga ega. Bolalar fikrlarida murakkab sintaktik tuzilmalarini shakllantirishni “ yozma nutq vaziyati” da, ya’ni bola matnni aytib turadigan, katta yoshki kishi esa uni yozib boradigan vaziyatda amalga oshirish tacsiya etiladi. Bolaga bir turdagi tuzilmalardan foydalanmagan holda so’zlarning to’g’ri tartibini qo’llashni o’rganishda yordam beradigan mashqlarga alohida e’tiborni qaratish zarur. Muhimi bolada gap tarkibi haqida va har xil turdagi gaplarda leksikadan to’g’ri foydalanish haqida oddiy tassavurlar shakllansin. Buning uchun bolalarga gapda so’zlarni biriktirishning turli usullarini, so’zlar urtasidagi ayrim mazmunli va grammatik bog’liqliklardan foydalanishni hamda gapni intonatsion jihatdan rasmiylashtirishni o’ragatish zarur.

Shunday qilib nutqning grammatik tuzumini shakllantirish jaroyonida sintaktik birliklar bilan amallar bajarish konikmasi shakllanadi, muayyan muloqot sharoitida va ravon monologik fikrlarni tuzish jaroyonida til vositalarini ongli ravishda tanlash taminlanadi.

Maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirish sohasidagi psixologik, pedagogik tadqiqotlarni tahlil qilish quyidagi hulosalarga kelish imkonini beradi:

• 
  nutqni rivojlantirish – bolaning individual psixik rivojlanishida markaziy o’rin tutuvchi ijtimoiy—tarixiy tajribani o’zlashtirishning murakkab, ko’p omilli jarayondir;
  
• 
  nutqni—rivojlantirish bu malakali pedagogik rahbarlikni nazarda tutuvchi ijodiy jarayon, lekin u stixiyali jarayon emas;
  
• 
  bola nutqini rivojlantirish
  

II-bob. Maktabga tayyorlov yoshdagi bolalarni savodga o’rgatishda zamonaviy pedagogic zamonaviy texnologiyalar.