O‘zbekiston respublikasi jismoniy tarbiya va sport vazirligi

1.14.00.00.00 Соғлиқни сақлаш. Жисмоний тарбия. Спорт. Туризм / 14.02.00.00 Жисмоний тарбия ва спорт / 14.02.01.00 Умумий масалалар]
[ТСЗ:
1.Ижтимоий-маданий масалалар / Жисмоний тарбия ва спорт;
2.Ижтимоий-маданий масалалар / Таълим]
4-Mavzu. Mehnat munosabatlariga oid me’yoriy hujjatlar.
Reja.
4.1. Mehnat munosabatlariga oid me’yoriy hujjatlar.
4.2. Shartnomaviy munosabatlar.
4.1.Mehnat munosabatlariga oid me’yoriy xujjatlar
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 37-moddasida «xar bir shaxs mehnat qilish, erkin kasb tanlash, adolatli mehnat sharoitlarida ishlash va qonunda ko‘rsatilgan tartibda ishsizlikdan himoyalanish huquqiga egadir» deb tasdiqlab qo‘yilgan.
O‘zbekiston Respublikasining Konstitiusiyasidan kelib chikkan xolda O‘zbekiston Respublikasining Mexnat Kodeksi, Oliy Majlis tomonidan qabul qilingan qonunlar, O‘zbekiston Respublikasining prezidenti tomonidan qabul qilingan farmonlar, farmoishlar va Vazirlar maxkamasi tomonidan qabul qilingan qarorlar mexnat huquqi manbalaridan hisoblanib, mexnat huquqining eng muximlari ana shu xujjatlar bilan tartibga solinadi. Vazirliklar va idoralar tomonidan chikariladigan me’yoriy xarakterga ega bulgan, fuqarolar va yuridik shaxlar uchun huquq va majburiyatlar yuzaga keltiruvchi me’yoriy xujjatlar belgilangan tartibda Adliya vazirligida huquqiy Maxalliy davlat xokimyati idoralari to‘g‘risidagi qonunga muvofik tuman, shaxar, viloyat xokimliklari tomonidan uz vakolatlari doirasida qabul qilingan qarorlar shu xududdagi barcha shaxslar uchun majburiy kuchga ega va maxalliy xokimyat organlari tomonidan mexnatni tashkil etish, muayyan sharoitlar belgilash va mexnat huquqining manbai sanaluvchi me’yoriy xujjatlar chikarishlari mumkin. (masalan, tashkilotlarning ish vatlari ni belgilash). ekspertizadan utkazilib, davlat ruyxatidan utkazilganidan keyingi yuridik kuchga kiradi Mexnat huquqining vazifalari O‘zbekiston Respublikasi mexnat kodekisining ikkinchi moddasida nazarda tutilgan bo‘lib, unga kura:"Mexnat to‘g‘risidagi qonun xujjatlari xodimlar, ish beruvchilar, davlat manfaatlarini e’tiborga olgan xolda, mexnat bozorining samarali amal qilishini xakkoniy va xafsiz mexnat shart-sharoitlarini , xodimlarning mexnat huquqlari va sogligi ximoya qilinishini ta’minlaydi, mexnat unimdorligining usishiga,ish sifati yaxshilanishga, shu asosida barcha aholining moddiy va madaniy turmush darajasini yuksalishiga kumaklashadi" deb anik kursatib berilgan.. Mexnat jarayonidagi ishtimoiy munosabatlarida asosan: ikki tomon xodim va ish beruvchi ishtirok etadi. Xodim sifatida mexnat huquqi va muomila layokatiga ega bulgan, yani muayyan yoshga yetgan, uzining jismoniy va akliy kobiliyatiga kura yollanib ishlashi mumkin bulgan fuqaro subekt bo‘lib katnashadi. Ish beruvchi va xodimning mexnat huquqiy mavkei O‘zbekiston Respublikasi Konustutisiyasi, Mexnat kodeksi va boshka qonunlar xamda qonunchilik xujjatlari bilan belgilanadi.
Mexnat munosabatlari sub’ekti sifatida ikkinchi tomondan ish beruvchilar, ya’ni fuqarolarni ishga yollashga, ular mexnatini qonun talablari asosida tashkil etishga, mexnatga xak tulashga layokatli bulgan tijorat , tijoratga alokasiz tashkilotlar muayyan xollarda ayrim fuqarolar katnashadilar.
Mexnat huquqining sub’ekti sifatida xodimlar vakillik organlari: kasaba uyushmalari, mexnat jamoalari, boshka organlar ishtirok etadilar va ularning huquqiy makomi tegishli qonunlar bilan, xodimlar jamoasi berilgan vakolatlar bilan begilanadi.
Ish beruvchilar vakillari xam mexnat huquqining sube’ktlaridan sanaladi. «Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolati to‘g‘risida»gi qonunga muvofik ish beruvchilar uz manfaatlarini ximoya qilishlik uchun turli ixtiyoriy uyushmalarga birlashishlari mumkin. Ish beruvchilar vakillik organlarining mexnat huquqi sub’ekti sifatidagi huquqiy xolati ularni tashkil etgan muassasalar bergan vakolatga, qonun xujjatlariga kura belgilanadi.
Kichik, urta va xususiy tadbirkorlik soxasida ish beruvchilar vakili sifatida faoliyat yuritish vakolati Uzbekison Respulikasi "Tovar ishlab chikaruvchilar va tadbirkorlik palatasi to‘g‘risida"gi Qonuniga kura ushbu palatalarga berilgan.Xorijiy sarmoyalar bulgan korxonalarning, xorijiy mamlakatlar fuqarolarining mexnat huquqi sube’kti sifatidagi yuridik mavkeining uziga xos jixatlari tegishli qonunlar va qonun xujjatlari bilan belgilab kuyiladi.
O‘zbekiston Respulikasi Konstitusiyasining 37 va 38 moddalari mexnat huquqiga oiddir. Unga kura, mexnat munosabatlarini taraflaridan biri fuqorolarga doir huquqlar berilgan. Bu xar bir fuqaro mexnat qilish huquqga egadir va maburiy mexntga majbur qilinilishi mumkin emas, sud xukumi bilan belgilangan jazo bundan mustasno .
O`zbekiston Respulikasi Mexnat Kodeksi buyicha bu masala tulikligicha yoritib berilgan. Uning 15-moddasidan 19-moddasigacha Mexnat huquqi sub’ektlari haqida ma’lumot berilgan.
Demak, belgilangan yoshga yetgan xamda ish beruvchi bilan mexnat shartnomasi tuzgan O‘zbekiston Respublikasi fuqarolar; chet el fuqarolari ; fuqaroligi bulmagan shaxslar mexnatga oid munosabatlarning sub’ektlari bo‘lishi mumkin . 16 yoshga tulgan shaxs , agar ishga qabul qilinsa, demak mexnatga oid munosabatlarning sub’ekti bula oladi. Demak yukorida shartli 3 turga bulingan shaxslar mexnat munosabatlarining faqat bir tarafidir. Mexnat munosabatlarining 2-tarafi va mexnat huquqi sub’ektlarining 2- turi bu ish beruvchilardir. O`zbekison Respulikasi Mexnat Kodeksi buyicha kuydagilar ish beruvchi bo‘lishi mumkin:
1. korxonalar, shu jumladan, ularning aloxida tarkibiy bulinmalari o‘z rahbarlari timsolida;
2. mulkdorning uzi ayni bir vaktda raxbar bulgan xususiy korxonalar;
3. un sakkiz yoshga tulgan ayrim shaxslar qonun xujjatlarida nazarda tutgan ayrim xollarda.
Ularning asosiy huquqlari kuydagilardan iborat: korxonani boshkarish va uz vakolatlari doirasida mustaqil korxonalar qabul qilish;
- qonun xujjatlariga muvofik yakka tartibdagi mexnat shartnomalarini tuzish va bekor qilish;
- mexnat shartnomasida shart kilib kursatilgan ishni lozim darajada bajarishni xodimdan talab qilish; at birlashmalari tuzish va bundan birlashmalarga a’zo bo‘lishi xukuiga egadir.
Xodimning asosiy mexnat huquqlariga kelsak, u Uzbekison Respulika Mexnat Kodeksining 16-moddasida kuydagicha ifodalangan:
· uz mexnat uchun qonun xujjatlarida belgilangan eng kam oylik ish xakkidan oz bulmagan mikdorda xak olish;
· muddatlari chegarasi belgilangan ish vaktini urnatish, bir kator kasblar va ishlar uchun ish kunini kiskartirish , xar xaftalik dam olish kunlari, bayram kunlari , shuningdek xak tulanadigan yillik ta’tillar berish orkali ta’minlanadigan dam olish;
· xafsizlik va gigiena talablariga javob beradigan sharoitlarda mexnat qilish;
· kasbga tayyorlash, kayta tayyorlash va malakasini oshirish;
· ish bilan bog‘liq xolda soglikka yoki mol-mulkka yetkazilgan zararning urnini koplash;
· kasaba uyushmalariga xamda xodimlar va mexnat jamoalarining manfatlarini ifoda etuvchi boshka tashkilotlariga birlashish;
· kariganda , mexnat kobilyatini yo‘qotganda , bokuvchisidan maxrum bulganda va qonunda nazarda tutilgan boshka xollarda ijtimoiy ta’minot olish ;
· uzinig mexnat huquqlarini ximoya qilish, shu jumladan, sud orkali ximoya qilish va malakali yuridik yordam olish ;
· jamoalarga doir mexnat nizolarida uz manfatlarini kuvvatlash huquqga egadir;
Yuqorida ta’kidlab utkanimizdek, mexnat jamoalari xam mexnat huquq sub’ekti bula oladi va mexnat munosabatlarida uchinchi shaxs sifatida ishtirok etishi mumkin
- Uzbekison Respulika Mexnat Kodekisining 19-moddasiga kura, uz mexnati bilan korxona faoliyatida mexnat shartnomasi asosida ishirok etayotgan uning barcha xodimlari korxona mexnat jamoasini tashkil qiladi .
«Kasaba uyushmalari , ularning huquqlari va faoliyatining kafolatlari to‘g‘risida»gi Qonunning 1-moddasida shunday deylgan:
«Kasaba uyushmasi kungilli jamoat tashkiloti bo‘lib, xam ishlab chikarish , xam noishlab chikaruvchi soxalardagi faolyati turga kura uz a’zolarining mexnat va ijtimoiy-iqtisodiy huquqlarini xamda manfaatlarini ximoya qilish uchun mushtarak manfaatlar bilan boglangan mexnatkashlarni birlashtiradi ».
Ayrim toifadagi xodimlarning mexnatini huquqiy jixatdan tartibga solishning uziga xos xususiyatlariga egadir.
1) xodim bilan korxona o‘rtasidagi mexnat alokasining xususiyati;
2) xodim mexnatining shart-sharoitlari va xususiyatlar;
3) xodim mexnat kilayotgan joyning aloxida huquqiy tartib;
4) boshka ob’ektiv olillari bilan belgilangan huquqiy tartib va xususiyatlar;
5) davlat xizmatchilarning mexnatini tartibga solish xususiyati , bu qonun xujjatlari bilan belgilanadi .