O’zbеkistоn rеspublikаsi хаlq tа`limi vаzirligi

QIRG`IZ  ADABIYOTI
Tyan  –shan  vodiysi  va  tog`larida  joylashgan  qirg`iz  o`lkasi  bir  tomondan
Qozog`iston,  O`zbekiston,  Tojikiston,  ikkinchi  tomondan  Xitoy  xalq  Respublikasi  bilan
chegaradosh. Qirg`izlar haqidagi eng qadimgi yozma adabiyotlar miloddan ilgari XII asrga
oid manbalarda uchraydi. O`tmishda asosan chorvachilik bilan shug`ullangan bu xalq VIII
asrda arablar VII asrda qoraxitoylar, XVI asrda mug`ul, XVIII asrda rus-bosqinchilarining
azob-uqubatlarini tortgan. Qirg`izlarning ota-bobolari qadimdan O`rta Osiyo, Tyan-shan,
yettisuda   yashagan   xunn,   sak   va   skif   qabilalari   bilan   yaqin   aloqada   bo`lib,   ularning
madaniyati,   dini   va   urf-odati   ta'sirida   uni   kechirishgan.   «Buyuk   ipak   yo`li»   qirg`iz
xalqining madaniyati, ilm-fanini bir pog`ona ko`tardi. Sekin-asta savdo-sotiq bahonasida
fors va Yunon madaniyatining eng sara jihatlari o`zlashtirib olindi. Qirg`iz xalq og`zaki
ijodidi «Ko`rman yek», «Ertobildi», «Ertushtuk», «Jonil Mirzo» kabi qahramonlar orasida
«manas»   ning   o`ziga   xos   o`rni   bor.   Doston   qirg`iz   xalqining   ko`p   asrlik   hayoti   va
bosqinchilarga   qarshi   qahramonona   kurashini   she'riy   usulda   aks   ettiruvchi   asardir.
Dostonning hajmi besh yuz ming baytni tashkil etadi. «manas» da qirg`iz xalqining urug`-
aymoqchilik   munosabatlari   afsona,   ertak,   ashula   va   qo`shiqlar   asnosida   yorqin
tasvirlangan.
«Manas»   dostoni     uch   qismdan   iborat.   Birinchi   qismda   xalq   qahramoni   Manas,
ikkinchi   qismida   Manasning   o`g`li   Semetey,   uchinchi   qismda   Manasning   nabirasi
Seytekning hayoti, sarguzashti, qahramonliklari tasvirlangan.
«Manas»  eposining  syujeti murakkab.  U  juda  ko`p  dostonlarni o`z ichiga  oladi.
Ularda do`stlik, vatanparvarlik va qahramonlik g`oyalari olg`a surilgan. Manasning qalsoq
28

---

Aim.uz
xoni   yuborgan   Alvasti   Kojart   alp,   Kuchku,   Joloy   kabi   pahlavonlar   ustidan   g`alaba
qozonishi,   Farg`ona   vodiysida   Bobodehqon   bilan   uchrashib,   undan   dehqonchilikni
o`rganishi, turli o`lkalardan kelgan Adjiboy, Chumak, Sergak va Almambet kabi bahodirlar
bilan do`stlashuvi, nihoyat, xalqni afg`on va qalmoq xonlari zulmidan qutqazib qolishi
kitobxon   ko`z   o`ngida   ajoyib   inson,   xalq   qahramoni   vaa   vafodor   do`st   sifatida
gavdalantiradi.
«Manas»   ning   Semetey   va   Seytek   hayotiga   bag`ishlangan   qismlarida   ikki   avlod
qahramonlarining janglaridan ko`ra ularning oilaviy hayoti voqealari batafsil tasvirlangan.
Qirg`iz folklorida «Manas» eposini kuylovchi ijrochilar alohida e'tiborda bo`lgan. Ammo
bizgacha yetib kelgan dostonning variantlari har xil mazmun va badiiylikka ega. Masalan,
mashhur manaschi Sayoqboy Qaralaev og`zidan yozib  olingan variatda Manas va uning
safdoshlari ko`proq xalq va vatan uchun xizmat qiladigan qahramon tsifatida talqin etilsa,
Sag`inboy O`razbekov ijrosidagi varianti manasni ko`proq xon qo`shinlarini bosib oluvchi
sarkarda siymosida ko`ramiz. Yana bir jihatni esdan chiqarmaslik kerakki, turli tarixiy
davrlarda hukmron doiralar «manas» eposidan o`z manfaatlari uchun foydalanishgan.
XIX asr o`rtalarida xalq oqinligi qirg`iz adabiyotining rivojiga sezilarli darajada
ta'sir ko`rsatadi. Ayniqsa, To`g`aloq Mo`ldaning ijodi fikrimiz isboti bo`la oladi. U avval
qirg`iz manapi (boyi), keyin rus kulagi qo`lida martalaik qildi. qiyinchilik, azob-uqubatga
qaramay u qozoq klassigi Abay va tatar shoiri Abdulla To`qayning asarlari   mutolaasi
ta'sirida oqin darajasiga ko`tarildi. Dastlabki davrlarda u ertak-masal syujetlari ta'sirilda
«Jonboqti»,   «Kemchentoy»,   «Eshak   va   bulbul»   masal   va   hajviy   dostonlarni   yaratdi.
To`g`aloq Mo`lda mamlakatda yuz berayotgan ijtimoiy hodisalarni sezgirlik biln kuzatib,
uni mojaziy obrazlarga ko`chiradi.
Qirg`iz   xalq   oqini  To`xtagul   Sotilg`anovning   hayoti   darbadarlikda   kechgan.   Shu
bois u hayotni o`zicha talqin qiladi. Uning fikricha, mehnat insonga quvonch bag`ishlaydi,
do`stlik ob-havoday zarur, sevgi hayot bulog`i. Xaq oqini o`zining otashin chiqishlari bilan
rus   bosqinchilarini   noqulay   ahvolga   solib   qo`ydi.   1898   yilda   To`xtagulni   Andijon
qo`zg`olonida qatnashgan deb Sibirga surgun qilishdi. yetti yillik surgun mashaqqatlarini
ko`rgan oqin chuqur ijtimoiy mazmundagi asarlar yoza boshladi. “Besh qobon” she'rida u
“qobon” nomi bilan tanilgan beshta amaldorni tanqid qiladi:
Etim-esir, holsizni,
Savalading, besh to`ng`iz.
Odam o`rnida yo`qsulni,
Sanamading, besh to`ng`iz.
Eb-ichishdan boshqani, 
Tan olmading, besh to`ng`iz.
Jahling chiqsa, quturib,
Uy –joyimni talarsiz.
Qonxo`rliging avj olsa,
O`ldirib, qonim yalarsiz.
Tirnog`i zahar besh qobon,
Yalinmayman hech qachon.
Mayli, o`ldir, dunyoga,
Qaytib kelmas chiqsa jon.
29

---

Aim.uz
Surgundan   qaytgach   siyosiy   xarakterdagi   «Alvido   xalqim»,   «Xayr   ona»,
«Surgunda»,   «Tog`   burguti»,   «Salom,   mehribon   xalqim»,   «Sog`inish»,   «Uch   xo`ja»,
«Mungli qushcha» asarlari dunyo yuzini ko`rdi.
20-30-yillarda u  yoki bu  darajada  qirg`iz  adabiyotiga K.Bayalinov, M.Takaboev,
K.Jontoshev,   T.Sidiqboyev,   A.Osmonov,   T.Umetaliyev,   J.Turusbekov,   M.Eliboyev,
S.Shimeyev, N.Boytemirov, K.Akeyev, S.Eraliyev, I.Uzoqboyev, K.Malikov, S.Jusuyev, R.
Shukurbekovlar adabiyot takomiliga ayricha ta'sir ko`rsatishdi.
Zamonaviy qirg`iz adabiyotining asoschisi so`zsiz- Chingiz Aytmatov. Uning «Oq
yomg`ir»,   «Raqiblar»,   «Qizil   olma»,   «Jamila»,   «Birinchi   muallim»,   «Sarvqomat
dilbarim», «Bo`tako`z», «Yuzma-yuz», “Samon yo`li”, «Baydamtol sohillarida» asarlari
o`zbek kitobxonlari tomonidan sevib mutoalaa qilinadi.