O’zbekiston Respublikasi Halq ta’lim vazirligi «Jismoniy madaniyat nazariyasi va sport turlari» kafedrasi

Sportchining ma’naviy-irodaviy tayyorgarligi
Ma’naviylik – ahloqiylik – bu odamlarning odobini, bir-biriga nisbatan majburiyatlarini belgilab beruvchi ifodalar va qoidalar yig’indisi.

Iroda – bu o’z oldiga qo’yilgan maqsadga erishish uchun zarur bo’lgan ichki kuch g’ayratni ishga solish hamda maqsadga yetkazadigan faoliyati turini bajara olish qobiliyatidir.

Tarbiya tamoyilining yo’nalishiga muvofiq, bilim maktablarimizdagi uzoq negiziga yuksak darajada ahloqiylikka asoslangan talablar ruhidagi yetuklikni va xulq-atvorini shakllantirishni tashkil etadi. SHu asosda sport faoliyatini faollashtirish muammosi ham, sport etik (axloq tarbiyasi ham, sport xarakterini tarbiyalash va boshqa shu singari) tarbiyaviy muammolar ham xal etiladi.

«Sport etikasi» - odamlarning sport faoliyati sohasidagi o’zaro munosabatlarini muvofiqlashtirib turadigan odob-ahloq shakllari yig’indisini ana shunday yaratish rusum bo’lgan.

Sport etikasining normalari osonlik bilan idrok etiladi, chunki ular umuman olganda har bir kishining sport sohasidagi ham insonga munosib talablarni o’zida aks ettiradi (masalan: musobaqalarning belgilangan shartlariga rioya kilish, o’z raqibidan ustun kelish uchun man etilgan usullarni qo’llamaslik, qo’polikka yo’l qo’ymaslik va shunga o’xshash odob qoidalari talab qilinadi). Sport murabbiylari va sportchilari jamiyat hamda jamoalar tomonidan ular zimmasiga yuklatilgan vazifalar bilan mahkam bog’liqdir. Masalan, maktab, shahar, respublikaning sport sharafini himoya qilish.

Musobaqalar qaydnomasida, tanlangan sport turining qoidalariga qat’iyan rioya qilish belgilangan.

Belgilangan me’yorlardan chekinishning sabablari ularni bilmaslikda, nima ahloqiy va nima axloqsizlik ekanligini tushunib yetmaslikda bo’lmay, balki ahloqiy odob-qoidalariga rioya etish kerakligi to’g’risidagi e’tiqodning mavjud ekanligidandir. YAkkama-yakka sport olishuvlari jarayonida iroda sifatlarini rivojlantirish darajasi katta ahamiyat kasb etadi. Bir xil taktik faoliyat yo’nalishida jismoniy va texnik jihatdan keng tayyorgarlik ko’rgan sportchilar ichida kimning irodaviy tayyorgarligi yuqori bo’lsa, odatda o’sha g’olib chiqadi, ya’ni kurashda kimning to’g’ri qarorlar qabul qilish va ularni muvaffaqiyat bilan amalga oshirish salohiyati bo’lsa, o’sha sportchi yutadi. Ko’pincha sportchi shunday vaziyatlarga tushib qoladiki, bunday vaqtlarda undan bir muayyan odob yo’lini tanlab olish talab qilinadi.

Masalan, - qattiq charchagan sharoitda kurashni davom ettirish yoki uni o’z jamoasidagi o’rtog’iga berish.

• To’pni tepish yoki uni o’z jamoasidagi o’rtog’iga uzatish.

  
  

• O’z raqibini qiyin ahvolda qoldirib ketish yoki unga yordam ko’rsatish (velosportda) jarohatlanish va boshqa shunga o’xshashlar.

  
  

• Hakamning xatosini, bu xatto sening qoidangda bo’lmagan taqdirda ham, tuzatish.

  
  

Tabiiyki, bunday qarorlarni qabul qilish uchun sportchiga irodaviy kuch-g’ayrat zarur bo’ladi. Ayniqsa, qarorlar sport sharoitida qabul qilinadigan bo’lsa, yana ham ko’proq iroda kuchi talab qilinadi. Sportdagi muvaffaqiyatlar ko’p jihatdan sportchining qay darajada biror emotsional kuchga ega ekanligiga, uning o’z niyat holatini boshqara olish mahoratiga, butun kuch - g’ayratni bo’lajak kurashga qaratib urinishga sababchi bo’ladigan har xil omillar ta’sirini yetkazib uzata olishga bog’liq bo’ladi.

I R O D A V I Y H A R A K A T
Qaror qabul qilinishi	Qarorning amalga oshirilishi

Irodaviy harakat 2 qismdan iborat qaror qabul qilish va qabul qilingan qarorni amalga oshirish.

Irodaviy harakatning samarasi, uning natijalari quyidagi omillarga bog’liq bo’ladi.

1 - o’z vaqtida va to’g’ri qaror qabul qilish ( odatda murakkab vaziyatlar to’g’ri qaror qabul qilishda qiyinchiliklar tug’diradi).

2 - ichki va tashqi to’siqlarga qaramasdan, muvaffaqiyatli ravishda harakatlar qilish (futbol o’yinining oldingi daqiqalarida gol urish, to’p kiritish imkoniyati paydo bo’lgan vaziyatlarda, charchoqlik, himoyachilarning va’da beradigan harakatlari).