O’zbekiston respublikasi davlat soliq qo’mitasi

- Aholi uyida jamg’arilgan mol-mulk;
- Moddiy zahiralar va sug’urta zahiralari;
- Aylanma fondlarning moddiy buyumlashgan qismi;
- Ishlab chiqarish fondlari;
- Noishlab chiqarish fondlari;
- Tabiiy boyliklar.
Milliy boylik insoniyat jamiyati taraqqiyoti davomida avlodlar tomonidan yaratilgan va jamg’arilgan moddiy, nomoddiy va intelektual boyliklar hamda tabiat inomlaridan iboratdir. Milliy boylikning bir qismini inson mehnatining natijasi hisoblasak, boshqa qismi tabiat boyliklaridan iborat bo’ladi. SHunday ekan milliy boylik keng ma’noda o’z ichiga nafaqat moddiy va nomoddiy ne’matlar, yaratilgan san’at asarlari intelektual solohiyatni balki barcha tabiat resurslari va boyliklari hamda takror ishlab chiqarishning tabiiy iqlim sharoitlarini ham oladi. Milliy boylikning bu barcha tarkibiy qismlarini miqdoran, qiymat o’lchovlarida hisoblab chiqish bir qator ob’ektiv sabablariga ko’ra juda qiyin, jumladan uning tabiat inomlaridan iborat qismi inson mehnatining natijasi hisoblanadi va qiymat o’lchovlariga ega emas. SHu sababli iqtisodiy tahlil amaliyotida milliy boylikning tor ma’nodagi tushunchasidagi foydalaniladi. Tor ma’noda milliy boylik insoniyat mehnati bilan yaratilgan va takror ishlab chiqarilishi mumkin bo’lgan barcha moddiy boyliklardan ibolrat bo’ladi. Milliy boylikning bu qismi milliy iqtisodiyot rivojining butun tarixi davomida doimiy takrorlanib turuvchi ishlab chiqarish jarayonining, umumiy natijasi sifatida chiqadi va moddiy buyumlashgan shaklda namoyon bo’ladi. U kishilarning ko’plab avlodi mehnati natijasi hisoblanadi.
Aytilganlardan kelib chiqib, milliy boylikni shartli ravishda quyidagi uchta yirik tarkibiy qismlarga ajratish mumkin:
1. Moddiy buyumlashgan boylik;
2. Nomoddiy boylik;
3. Tabiiy boylik;
Moddiy buyumlashgan boylik oxiri oqibatda ishlab chiqarishning, unumli mehnatining natijasi hisoblanadi. U ishlab chiqarishning mahsulotlarini joriy iste’mol qilishdan ortiq ya’ni jamg’arish oqibatida vujudga keladi va o’sib boradi.
Ammo moddiy buyumlashgan boylikni qator yillardagi yillik yalpi mahsulotlar yig’indisi sifatida tasavvur qilish noto’g’ri bo’lur edi. CHunki bu boylikning bir qismi har yili ishdan chiqib va qaytadan yangilanib turadi (ishlab chiqarish vositalari, iste’mol buyumlari). SHu sababli ishlab chiqarish vositalarining o’rnini qoplash bilan bir vaqtda yalpi mahsulotning faqat bir qismi moddiy buyumlashgan boylik sifatida jamg’arilib boriladi. Demak, qoplash fondi va moddiy buyumlashgan boylikning o’sishi yalpi milliy mahsulot hisobiga amalga oshiriladi.
Milliy boylikning inson mehnati bilan yaratilgan qismi qiymat shakliga ega bo’lib, tarkibiy tuzilishi bo’yicha quyidagilarni o’z ichiga oladi:
- ishlab chiqarish xarakteridagi asosiy kapital (fondlar). Bular butun milliy boylikning tarkibida ancha katta salmoqqa ega bo’ladi, hamda o’zining texnikaviy darajasi bo’yicha yalpi milliy mahsulotning o’sish imkoniyatini belgilab beradi;
- noishlab chiqarish xarakteridagi asosiy kapital (fondlar). Asosiy kapitalning bu turiga davlatning uy-joy fondi ijtimoiy madaniy xarakterdagi ob’ektlar kiradi;
- aylanma kapital (fondlar). Milliy boylikning bu qismi mehnat predmetlaridan iborat, bo’lib asosiy kapitalning tahminan 1/4 qismini tashkil qiladi;
- tugallanmagan ishlab chiqarishning moddiy-buyumlashgan qismi. Ular ishlab chiqarish bosqichida mehnat jarayoni ta’siri ostida bo’lib, potentsial tayyor mahsulot hisoblanadi;
- moddiy zahiralar va ehtiyojlar. Buncha muomila bosqichdagi tayyor mahsulot, korxonalar va savdo tarmoqlaridagi moddiy zahiralar davlat ehtiyojlari va rezerv fondlari kiradi. Moddiy zahiralar iqtisodiyotda ro’y berishi mumkin bo’lgan va oldindan bilib bo’lmaydigan favqulotda holatlarda foydalanish maqsadida ushlab turiladi;
- Davlat ehtiyojlariga oltin zahiralari, sug’urta va mudofa ehtiyojlari uchun zarur zahiralar kiradi;
- aholining uy, tomorqa va yordamchi xo’jalikda jamg’arilgan mol-mulk. Buncha uy-joy, avtomobil, madaniy-maishiy buyumlar, kiyim-kechaklar va shu kabilarning qiymati kiradi.
Moddiy buyumlashgan boylik tarkibiy qismlarining mazmuni va ularning salmog’i o’zgarishsiz qolmaydi. Asosan fan-texnika taraqqiyoti, sharoitida moddiy, buyumlashgan boylik tarkibida yirik o’zgarishlar ro’y beradi. Sanoat kapitali tez ko’payadi va yangilanadi, noishlab chiqarish kapitali tarkibida ilmiy, o’quv, sog’liqni saqlash muassasalarining mulki tobora ko’proq hissasini egallaydi. Tabiiy resurslarni iqtisodiy faoliyatga jalb qilish suratlari o’sib boradi.
Moddiy buyumlashgan boylik o’sishining asosiy omillari sifatida quyidagilarni ajratib ko’rsatish mumkin:
- mehnat unumdorligining o’sishi;
- ishlab chiqarish samaradorligining ortishi;
- milliy daromadda jamg’arish normasining ortishi;
Moddiy buyumlashgan boylik ishlab chiqarishning natijasi va shart-sharoiti hisoblanadi. Buning ma’nosi shuki, bir tomondan mahsulotdan milliy boylik tomon harakatda boylikning iste’mol qilingan qismining qoplanishi va uning ko’payishi ro’y beradi. Boshqa tomondan milliy boylik ishlab chiqarishning moddiy shart-sharoiti, uning moddiy texnikaviy asosi hisoblanadi. Bunda ishlab chiqarishning o’sish sur’ati va mio’yosi milliy milliy boylikdan foydalanish xarakteriga bog’liq bo’ladi.
Moddiy buyumlashgan boylikni oddiy va kengaytirilgan takror ishlab chiqarish faro’lansada, har ikkalasi ham yalpi milliy mahsulot hisobiga amalga oshiriladi.
Milliy boylikning boshqa qismi tabiiy boyliklar ishlab chiqarishning moddiy shart–sharoitini va inson faoliyatining tashqi muhitini tashkil qiladi. Tabiiy boylikning vujudga kelishi insoniyat jamiyatiga bog’liq emas, u tabiat qonunlari asosida ro’y beradi. Foydali qazilma boyliklar o’rmonlar, suv va yer resurslari xuddi shunday vujudga kelib ishlab chiqarishdan tashqarida turadi.
Tabiat inomlari o’zlarining dastlabki ko’rinishida tabiiy boylik bo’lib, shu holatida inson faoliyatining natijasi hisoblangan ijtimoiy boylik tarkibiga kirmaydi. Buning ma’nosi shuki, tabiiy boyliklar jamiyat uchun faqatgina potentsial boylik hisoblanadi. Ular real boylikka inson mehnatining ta’siri oqibatida aylanadi.
Milliy boylik nafaqat moddiy ishlab chiqarish sohalarida yaratiladi. Uning bir qismi nomoddiy ishlab chiqarish saholarida vujudga keltiriladi va jamiyatning nomoddiy boyligi hisoblanadi. Nomoddiy sohalarda ashyoviy-buyum shakl bilan bog’liq bo’lmagan alohida turdagi iste’mol qiymatlar hosil qilinadi. Ular ham moddiy ishlab chiqarish sohalarining faoliyati qilishi va rivojlanishi uchun shuningdek bevosita aholining turmush darajasini ta’minlash va oshirib borish uchun zarur bo’ladi. Bunday boyliklarga ta’lim, sog’liqni saqlash, fan madaniyat, sport sohalarida, vujudga keltiriladigan nomoddiy qimmatliklar kiradi.
Jamiyatning nomoddiy boyliklarida madaniyat va san’atning rivojlanish darajasi, jamiyat a’zolarining to’plagan ilmiy bilimlari va intelektual darajasi, ishlovchilarning ixtisosligi va malakaviy bilim darajasi, sog’liqni saqlash, ta’lim va sportning rivojlanish darajasi o’z ifodasini topadi.
Moddiy buyumlashgan boylikning o’sishi jamiyat moddiy qimmatliklari ko’payishning asosi hisoblanadi. Agar fan-texnika tarao’kiyoti yuqori sur’atlar bilan rivojlansa madaniyat, san’at, fan kabi nomoddiy sohalar ham o’sib va takomillashib boradi.
SHunday qilib, milliy boylik moddiy buyumlashgan va tabiiy boyliklardan ancha keng tushuncha bo’lib, o’z tarkibiga jamiyatning nomoddiy xarakterdagi qimmatliklarini ham oladi.
Milliy boylikni asrab avaylash, undan oqilona foydalanish muqaddas burch xisoblanadi. Milliy boylikni ko’paytirish esa kelajak avlod va mustaqil yurtimizni istiqbolini ta’minlaydi.