O‘zbekiston respublikasi axborot texnologiyalari va kommunikasiyalarini rivojlantirish vazirligi muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti samarqand filiali

P2	VT	3,5	4	4,5	5	5,5	6	6,5	7	7,5	8	8,5	9
9,5
R1	Ω	500	500	600	700	800	1000	1000	1000	1000	1000	1000	1000	1000
R2	Ω	300	350	500	500	500	500	600	700	800	700	850	850	850
R3	Ω	100	150	150	100	150	300	250	300	350	600	550	600	700
R4	Ω	4	5	6	7	8	9	10	11	12	13	14	15	16
R5	Ω	0,6	0.7	0.8	0.9	0,6	0.7	0.8	0,6	0.7	0.8	0,6	0.7	0.8

2-Mustaqil ish topshiriqlari.
Turli sxemalar va elektron asboblarni taxlil qilish sentizlash. Ularni zamonaviy element baza asosida bosma platalarda yaratish ustidagi bilimlarni amalda tadbiq etish va loyihalar tayyorlash.

1. 
   Yarim o‘tkazgichlarning elektrofizik xususiyatlari
   

( yarimo‘tkazgichlardagi elektr o‘tkazuvchanlik, yarimo‘tkazgichdagi toklar, p-n o‘tishning volt – amper xarakteristikasi, p-n o‘tishning teshilish turlari, p-n o‘tishning elektr parametrlari).

2. 
   Yarimo’tkazgichlarda kontakt hodisalari.
   

(Yarimo’tkazgichdagi toklar. p-n o’tishning volt- amper xarakteristikasi. p-n o’tishning teshilish turlari. p-n o’tishning elektr parametrlari. Metall-yarimo’tkazgich o’tishlar. Geteroo’tishlar).

3. 
   Yarimo’tkazgich diodlar.
   

(To’g’irlovchi diod. Volt-amper xarakteristika va parametrlarining temperaturaga bog’liqligi. Diod modeli. Ideal diodning matematik modeli. Stabilitronlar. Varikaplar. Shottki barerli diodlar. Tunnel va o’girilgan diodlar. Sxemada belgilanishi. O’YUCH da ishlovchi diodlar. Fotodiodlar. Nurlanuvchi diodlar. Optronlar).

4. 
   Bipolyar tranzistorlar va ularning turlari
   

(bipolyar tranzistorlarning volt – amper xarakteristikalari parametrlarining temperaturaga bog‘liqligi, n-p-n va p-n-p bipolyar tranzistorlarning ishlash mexanizmi va tuzilishi).

5. 
   Ko’p qatlamli yarimo’tkazgich asboblar.
   

(Umumiy ma’lumotlar. Shottki diod. Dinistor tuzilmasi va ishlash mehanizmi. Tiristor tuzilmasi va ishlash mehanizmi. Tiristor-tranzistorli ekvivalent sxemasi. Simistor tuzilmasi va ishlash mehanizmi. Boshqariluvchi to’g’irlagichlar. Qo’llanilish sohalari.)

6. 
   Maydoniy tranzistorlar.
   

(Umumiy ma’lumotlar. MTlar:p-n o’tish bilan boshqariluvchi, kanali induksiyalangan va qurilgan MDYA tranzistorlarning tuzilmalari, sxemada belgilanishi, volt-amper xarakteristikalari va parametrlarining ish rejimlariga hamda temperaturaga bog’liqligi. Qo’llanilish sohalari. O’YUCH MDYA transistor chastota va quvvat bo’yicha cheklanishlar).

7. 
   Integral mikrosxemalar.
   

(Umumiy ma’lumotlar. Yarimo’tkazgich IMSlar yaratishda texnologik jarayon va operatsiyalar. BTlar asosidagi integral mikrosxemalarni tayyorlash. MDYA tranzistorlar asosidagi integral mikrosxemalarni tayyorlash).

8. 
   Analog-raqamli o‘zgartirgichlar.
   

(analog signallarni raqamli signallarga o‘zgartirish va uning jarayonlari, unda ishlatilaladigan qurilmalar va uning standartlari, texnologiyalar haqida tushuncha va ko‘nikmalar)

9. 
   Operatsion kuchaytirgichlar
   

( operatsionkuchaytirgichlarningasosiyparametrlarivaxarakteristikalari, inverslanadiganvainverlanmaydigansignallar xaqida tushuncha).
Sinusoidal o‘zgaruvchan tok zanjirini kompleks (simvolik) usulda hisoblash.
Sinusoidal o‘zgaruvchan tok zanjirlari hisoblashda asosan grafik, analitik, grafo-analitik, raqamli usullar, vektor ifoda va kompleks yoki simvolik usullardan foydalaniladi. Bunda ham elekr zanjir va sxemalarni hisoblashda, o‘zgarmas tok zanjirlarini hisoblashdagi usullardan foydalaniladi.
Misol tariqasida analitik usul va vetor ifodalarini tuzishga oid masalalar yechamiz:
Analitik usul:
M asala 2-1. O‘zgaruvchan tok kuchlanishi bo‘lgan generatorga, aktiv qarshiligi R = 10 reostat ulangan, Reostatdan oqib o‘tuvchi tokning effektiv, oniy qiymati va o‘rtacha quvvat qiymati aniqlanib, vaqt bo‘yicha o‘zgaruvchan diagrammasi chizilsin.

Masala 2-2. Induktivligi L = 0,27 (Gn), aktiv qarshiligi R = 49 bo‘lgan reaktiv g‘altak, sinusoidal o‘zgaruvchan tok chastotasi f = 50 (Gts), kuchlanishga ulangan.
Tokning effektiv qiymati I, tok va kuchlanish orasidagi burchak aniqlanib vektor ifodasi tuzilsi
M asala 2-3. Parallel sxemada ulangan tok zanjirining kuchlanishi U=150(B), I=5(A), I_R=3(A) va chastotasi f=50(Gts) teng. Sig‘im parametri C, xamda zanjirda sarf bo‘ladigan to‘la quvvat aniqlansin.

Masala 2-4. Berilgan elektr tok zanjiriga ulangan elektr asboblari: ampermetr toki I=20 A, voltmetrdagi kuchlanish U=100 B va vattmetr quvvati P=1200 Vt teng. Elektr zanjir induktiv harakterga ega bo‘lgan holat uchun o‘xshashlik ekvivalent sxemasi tuzilib, qarshiliklari parametrlari aniqlansin hamda uchburchak vektor ifodalari tuzilsin.



Masala 2 – 5. Induktivligi aktiv qarshiligi teng bo‘lgan induktiv g‘altak, sig‘imi bo‘lgan kondensator bilan ketma-ket sxemada biriktirilib, manba kuchlanishiga ulangan. Tok (I_m), faza burchagi ( ), induktivlik va sig‘im kuchlanishlari aniqlanib vektor ifodasi tuzilsin.
M asala 2–6. Chizmada keltirilgan sxemada o‘zgaruvchan kuchlanish chastotasi f=50Gts bo‘lgan generatorning aktiv quvvati R=31,25 (kVt) zanjir qarshiliklari R₁=2 Om, x₁ = 36 , R₂ = 75 Om, x₃=100 teng. Shu zanjir uchun tarmoq toklari va kuchlanishlari hisoblansin.
M asala 2–7. Qarshiliklari aralash sxemada ulangan elektr zanjirida sarf bo‘ladigan aktiv quvvat P=1,2 (kVt) bo‘lib parametr qiymatlari: R=2 , x=26 , R₂=10 , x₂=10 , x₃=-10 teng.Zanjirdagi umumiy kuchlanish U tarmoq toklari I₁, I₂, I₃, reaktiv quvvati Q aniqlanib vektor diagrammasi tuzilsin.
Kompleks (simvolik) usul
M asala 2-8. Berilgan elektr sxemaning parametrlari R₁=30 Om, X₁=20 Om, R₂=50 Om, X₂ = - 100 Om, R₃ = 100 Om, X₃ =50 Omteng. Zanjirning ekvivalent qarshiligi aniqlanisin.

M asala 2-9.. 2-8 masalani shartiga asosan kompleks usuldan foydalanib tarmoq toklari aniqlansin.
Masala 2-10. Ikki konturli elektr tok zanjiriga ichki qarshiliklari Z₁=Z₂=1+j2 Om; e.yu.k. E₁ = 120 V, E₂ = 115 V teng. Ikkita generator o‘rtasiga qarshiligi. R₃ = 10 Om bo‘lgan iste’molchi ulangan. Tarmoq toki, kuchlanishlari har xil usullar yordamida hisoblansin.

M asala 2-11. O‘zgaruvchan tok kuchlanishi bo‘lgan generatorga, aktiv qarshiligi R = 11 reostat ulangan, Reostatdan oqib o‘tuvchi tokning effektiv, oniy qiymati va o‘rtacha quvvat qiymati aniqlanib, vaqt bo‘yicha o‘zgaruvchan diagrammasi chizilsin.
Masala 2-12. Induktivligi L = 0,47 (Gn), aktiv qarshiligi R = 49 bo‘lgan reaktiv g‘altak, sinusoidal o‘zgaruvchan tok chastotasi f = 50 (Gts), kuchlanishga ulangan.
Tokning effektiv qiymati I, tok va kuchlanish orasidagi burchak aniqlanib vektor ifodasi tuzilsi
M asala 2-13. Parallel sxemada ulangan tok zanjirining kuchlanishi U=120(B), I=5(A), I_R=3(A) va chastotasi f=50(Gts) teng. Sig‘im parametri C, xamda zanjirda sarf bo‘ladigan to‘la quvvat aniqlansin.

Masala 2-14. Berilgan elektr tok zanjiriga ulangan elektr asboblari: ampermetr toki I=16 A, voltmetrdagi kuchlanish U=100 B va vattmetr quvvati P=1000 Vt teng. Elektr zanjir induktiv harakterga ega bo‘lgan holat uchun o‘xshashlik ekvivalent sxemasi tuzilib, qarshiliklari parametrlari aniqlansin hamda uchburchak vektor ifodalari tuzilsin.



Masala 2 – 15. Induktivligi aktiv qarshiligi teng bo‘lgan induktiv g‘altak, sig‘imi bo‘lgan kondensator bilan ketma-ket sxemada biriktirilib, manba kuchlanishiga ulangan. Tok (I_m), faza burchagi ( ), induktivlik va sig‘im kuchlanishlari aniqlanib vektor ifodasi tuzilsin.
M asala 2–16. Chizmada keltirilgan sxemada o‘zgaruvchan kuchlanish chastotasi f=50Gts bo‘lgan generatorning aktiv quvvati R=31,25 (kVt) zanjir qarshiliklari R₁=4 Om, x₁ = 36 , R₂ = 55 Om, x₃=100 teng. Shu zanjir uchun tarmoq toklari va kuchlanishlari hisoblansin.
M asala 2–17. Qarshiliklari aralash sxemada ulangan elektr zanjirida sarf bo‘ladigan aktiv quvvat P=1,2 (kVt) bo‘lib parametr qiymatlari: R=6 , x=26 , R₂=10 , x₂=12 , x₃=-10 teng.Zanjirdagi umumiy kuchlanish U tarmoq toklari I₁, I₂, I₃, reaktiv quvvati Q aniqlanib vektor diagrammasi tuzilsin.
Kompleks (simvolik) usul
Masala 2-18. Berilgan elektr sxemaning parametrlari R₁=20 Om, X₁=10 Om, R₂=50 Om, X₂ = - 100 Om, R₃ = 100 Om, X₃ =50 Omteng. Zanjirning ekvivalent qarshiligi aniqlanisin.



Masala 2-19.. 2-8 masalani shartiga asosan kompleks usuldan foydalanib tarmoq
t oklari aniqlansin.
Masala 2-10. Ikki konturli elektr tok zanjiriga ichki qarshiliklari Z₁=Z₂=1+j2 Om; e.yu.k. Ye₁ = 120 V, Ye₂ = 115 V teng. Ikkita generator o‘rtasiga qarshiligi. R₃ = 15 Om bo‘lgan iste’molchi ulangan. Tarmoq toki, kuchlanishlari har xil usullar yordamida hisoblansin.

Operatsion kuchaytirgichlar (OK) - o’zida analogli kuchaytirgich xususiyatlarining afzalliklarini jamlagan, eng ko’p tarqalgan kuchaytiruvchi integral mikrosxema (IMS) hisoblanadi. Ikkita kirish va bitta chiqishga ega bo’lgan, kuchlanish bo’yicha kuchaytirish koeffitsienti katta, hamda kirish qarshiligi katta, chiqish qarshiligi kichik bo’lgan o’zgarmas tokli differentsial kuchaytirgichni (O’TK) OK deb atash qabul qilingan. Odatda, uning natijaviy tavsiflarini aniqlovchi tashqi chuqur manfiy teskari boshlanishli (MTB) OK qo’llanadi.

14.1,a-rasmda OKning shartli grafik belgilanishi keltirilgan. 1-kirishga kuchlanish signali berilganda, chiqishda kuchlanish olinadi. 2-invertorlovchi kirishga kuchlanish signali berilganda, OK ning chiqishida kuchlanish olinadi.
Real OKlarning hossalari bo’lgan ideal OKlarning hossalariga yaqinlashadi. Masalan, RP140UD8 turdagi OK quyidagi parametrlarga ega:
- quyi chastotalarda (QCh) kuchlanish bo’yicha kuchaytirish koeffitsienti;
f₁q 1 MHz -QCh kuchaytirish koeffitsienti μq1 bo’lgandagi chastota;
MΩ –kirish chastotasi.
O’zgaruvchan tashkil etuvchisi bo’yicha OKning chiziqli umumlashtirilgan sxemasi 14.1-b, rasmda keltirilgan. Kirishga kuchlanish berilganda OK chiqishida kuchlanish xosil bo’ladi. Ko’pgina holatlarda OKning ideallashtirilgan almashtirish sxemasini qo’llash mumkin (14.1-v, rasm).
OKning invertorlanmaydigan sxemasi 14.2-a, rasmda ko’rsatilgan.

14.1-rasm. Operatsion kuchaytirgich (a) va uning almashtirish sxemasi belgilanishi (b,v)

1
4.2-rasm. OKli invertorlanmaydigan kuchaytirgich (a)

va uninguzatish tavsifi (b)
Kuchlanish bo’yicha cheklangan kuchaytirish koeffitsientiga ega bo’lgan invertorlamaydigan OK sxemasi 14.2,a-rasmda keltirilgan.
Kirish va chiqish qarshiliklari orasidagi farqlar deb faraz qilib, (real OKlarda ushbu shartlar bajarilishi engil), kuchaytirgich kirishidagi teskari bog’lanish kuchlanishi qiymatini aniqlaymiz
. (14.1)
Chiqish kuchlanishi OKning kirishidagi kuchlanishlar farqi bilan aniqlanadi
(14.2)
TBni e’tiborga olib, kuchlanishning natijaviy kuchaytirish koeffitsienti
(14.3)
ya’ni, TBsiz bo’lgandan kichik.
Agar bo’lsa
. (14.4)
Kuchaytirish koeffitsienti faqat R₂G’R₁ga bog’liq bo’lsa ham, ular ixtiyoriy tanlanishi mumkin deb bo’lmaydi. Amaliy sxemalarda bu qarshiliklar Ω. oralig’ida qabul qilinadi.
Chuqur TB kiritilganda kuchaytirgichning chiqish qarshiligi OKning xos chiqish qarshiligidan ancha kichik bo’ladi (R_chikTB<chik).
Kirish va chiqish qarshiliklarni quyidagi ifodalar yordamida aniqlash mumkin:
; (14.5)
. (14.6)
OKning chiqish kuchlanishi U_chikMakqyo (0,9÷0,95)U_M , bunda U_M -IMS manbaining kuchlanishi. 14.2,a-rasmdagi sxemada chiziqli kuchaytirish rejimi kirish kuchlanishining qiymatida erishiladi. bo’lganligi uchun MTBli OKning chiziqli kuchaytirish kengligi etarli darajada kattadir (14.2,b-rasm). Tavsifning chiziqli qismidagi uzatish tavsifining (UT) nishabligi kuchaytirish koeffitsienti qiymati bilan aniqlanadi: 1-chiziq uchun; 2-chiziq uchun. Shunday qilib MTBni kiritish bilan UTning chiziqli oralig’ini kengaytirish imkonini beradi.
Kuchaytirish qurilmalarida, shuningdek aktiv RC-filtrlar, avtogenerator, komparatorlarda MTBli OK asosida qurilgan invertorlovchi kuchaytirgichlar (14.3,a-rasm) keng qo’llaniladi.
Kirish signali va MTB signali invertorlovchi OKning kirishiga beriladi, bunda va toklarning yig’indisi hosil bo’ladi (14.3,a-rasm). Bunday MTB parallel MTB deyiladi. Quyidagi shartlarni bajaruvchi MTBli OK kuchaytirish koeffitsientini aniqlaymiz. Bu shartlar real OK sxemalarida oson yo’l bilan bajariladi, chunki IMSlarda , shuning uchun .