O‘zbekiston respublikasi axborot texnologiyalari va kommunikasiyalarini rivojlantirish vazirligi muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti samarqand filiali

Sinusoidal o‘zgarmas tok zanjirlari.
Vaqt bo‘yicha o‘zgarmas bo‘lib, . O‘zgarmas tok generatori, akkumulyator, galvanik elementlar, fotoelementlar, termopara, p’ezodatchik va hakozolar o‘zgarmas tok manbai hisoblanadi.
Amalda; mexanik, ximiyaviy, yorug‘lik va boshqa xildagi energiyalarni elektr tok energiyasi o‘zgartirish bilan elektr tok manbai xosil qilinadi. Elektr tok energiyasini istemolchilarga; uzatish liniyasi, kabel simlari orqali yetqaziladi va bunday bog‘lanishni elektrotexnikada berk elektr tok zanjiri deyilib quyidagi sxema ko‘rinishida ifodalash mumkin.



Ye – manba e.yu.k.
R – istemolchi qarshiligi.
R₀– manba ichki qarshiligi
Istemolchilarda esa elektr tok energiyasi,boshqa xildagi energiyalarga o‘zgartiriladi (mexanik, issiqlik, yorug‘lik, ximiyaviy va hakozolar).
E lektr tok zanjirlari tarmoqlanmagan va tarmoqlangan bo‘lib, istemolchilarni birlashtiruvchi simlarga – tarmoq va uchtadan ko‘p tarmoqlarni birlashtiruvchi nuqtalarga – tugun deb ataladi.

Ikki qutbli elektr tok zanjirlari tarkibida elektr energiya manbai bo‘lganda aktiv yoki aksincha passiv bo‘lishi mumkin.

Elektr tok zanjirlarini hisoblashdagi asosiy maqsad istemolchilardagi tarmoq toklari, kuchlanishlari va sarf bo‘ladigan elektr energiya quvvatini hisoblab topishdan iborat bo‘lib, Om va Kirxgof qonunlaridan foydalaniladi.
2.Elektr kuchlanish yoki potensillar farqi deb – elektr maydon Ye (manba) tasirida biror musbat q zaryadning l masofaga ko‘chirilishida bajarilgan ishga aytiladi va Voltda o‘lchanadi.
(2-1)
Masalan:R – qarshilikdagi kuchlanish patensiallarayirmasiga yoki manba kuchlanishiga teng:

;
Bunda:

3. 
   Elektr zanjirlari uchun Om qonuni
   

Aktiv qarshiligi bo‘lgan zanjirning bir qismi uchun Om qonuni
(2-2)
Bundan: (2-3)
U xolda qarshilik Volt–Amperharakteristikasi chiziqli o‘zgaradi.

Elektr tok zanjiriga manba ulangan xolda butun zanjir uchun Om qonuni quydagicha tenglama bilan ifodalaniladi.
Potensiallar tenglamasiga asosan:

yoki

Bundan: (2-4)

3. 
   Elektr manbayi ekvivalent sxemalari:
   

Amalda elektr tok zanjiri va tashqi Volt –Amper harakteristikalari U(I) quydagicha ifodalaniladi:

Ushbu zanjirdan oqib o‘tuvchi tok: (2-5)

yoki:
Kirxgofning 2- qonuniga asosan:
yoki:
Volt – Amper xarakteristikasidan yani (1-5) tenglamadan: E=const va R₀=const xarakteristikasi to‘g‘ri chiziqli bo‘lib, kuchlanish manbai tashqi harakteristikasini U(I) ifodalaydi:
A) salt xolatda R=∞, I=0 bo‘lib: U=U₀=E (2-6)
B) qisqa tutashtirilganda: R=0,U=0 bo‘lib: I=I_K= (2-7)
R₀=0 bo‘lganda esa ideal kuchlanish manbai bo‘lib: U=E=const

Ushbu sxemani istemolchi qarshiligiga nisbatan boshqa ko‘rinishda keltirish mumkin.
Buning uchun (2-5) tenglamadan manba ichki qarshiligi R₀ ga bo‘lib yuborilsa:
(2-8)
(2-7) tenglamaga asosan:
yoki I₀=J-I (2-8′)
Bundan: J=I₀+I tok manbai bo‘ladi. (2-9)
yoki: (2-10)
(2-10) tenglamaga asosan tok manbai (energiya) ekvivalent sxemasi va tashqi harakteristikasi quydagicha ifodalaniladi:

Tok manbai tashqi harakteristikasidan:
A) salt xolatda: R=∞, I=0 yoki
B) qisqa tutashuvda: R=0; U=0 yoki
Bunga asosan:

Agar R₀=∞, (g₀=0) bo‘lsa, ideal tok manbai bo‘ladi: J=I=const.
Natijada elektr tok zanjirlarining hisoblashda ideal e.yu.k manbaini ekvivalent tok manbaiga almashtirish yoki aksincha amalga oshirish mumkin bo‘ladi.
Masalan:Berilgan sxemada e.yu.k manbasi Ye=12 V ichki qarshiligi R₀=2 Om. Tok manbai ekvivalent sxemasi tuzilsin:

3. 
   Elektr tok zanjirlari uchun Kirxgof qonunlari.
   

Kirxgof qonunlari elektr tok zanjirlarini hisoblashda asosiy qonunlardan bo‘lib, barcha hisoblash usullarning ham negizi hisoblanadi.
Kirxgof qonunlariga asosan - tarmoq. q- tugundan tashkil topgan elektr tok zanjirini hisoblab tarmoq toklari uchun K= -(q-1) tuzilgan tenglamani yechish bilan bajariladi.
Kirxgofning 1 – qonuni: - tarmoq toklarining algebraik yig‘indisi nolga teng.
Kirxgofning 2 – qonuni: - kontur e.yu.k algebraik yig‘indisi shu konturga kiruvchi qarshiliklardagi kuchlanishlarning algebraik yig‘indisiga teng.

3. 
   Elektr zanjirlarida quvvatlar muvozanati.
   

Elektr zanjirlarida energiya muvozanatlanishi qonuniga asosan: manbalar elektr tok quvvati, istemolchilarda sarf bo‘ladigan elektr tok quvvatlariga teng bo‘ladi.

Yoki:
bunda: m – e.yu.k manbalar soni
n – tok manbalar soni
k – istemolchi qarshiliklar soni
U, I – bir xil yo‘nalishdagi tok va kuchlanishlar.
Misol tariqasida elektr zanjirlarini hisoblashda Om va Kirxgofqonunlariga asosan masalalar yechamiz:

M asala 1-1. Ketma – ket ulangan elektr tok zanjirining e.yu.k-lari E₁=4 B, E₂=2 B, qarshiliklari R₁=4Om, R₂=6Omteng. Tok qiymati va potensallari aniqlanib, diagrammasi tuzilsin

M asala 1-2. Tarmoqlangan elektr tok zanjiri parametrlari R₁=40 Om, R₂=120Om, R₃=60 Om, R₄=90 Om, R₅=10 Om, R₆=10 Om bo‘lib, U=120 B o‘zgarmas kuchlanishga ulangan. Ekvivalent qarshiligi va tarmoq toklari aniqlansin.




Masala 1-3. Aralash sxemada ulangan tok zanjiri parametrlari: R₁=19 Om, R₂=2 Om, R₃=4 Om, R₄=4 Om, R₅=0,6 Om bo‘lib, R₂qarshilikda P₂=32 VT elektr quvvati sarflanadi.
Zanjirning tarmoq toklari manba kuchlanishi va quvvati aniqlansin.

variantlar №	O‘lch. birlik.	1	2	3	4	5	6	7	8	9	10	11	12	13