O’zbekiston respublikasi adliya vazirligi toshkent davlat yuridik instituti

XIII bob. HUQUQIY MUNOSABATLAR 
 
1-§. Huquqiy munosabatlar tushunchasi va turlari 
Huquqning ijtimoiy munosabatlarga ta’sir etishi muammosi davlat va huquq 
nazariyasi uchun muhim metodologik ahamiyat kasb etadi. Ijtimoiy munosabatlarning 
huquq normalari yordamida tartibga solinadigan qismi huquqiy munosabatlarni tashkil 
qiladi. Huquq normalari o’z vazifa va funksiyalarini huquqiy munosabatlar orqali amalga 
oshiradi; ijtimoiy munosabatlar shakliga aylantirish, ya’ni ularni tartibga solish bilan huquq 
hayotga tatbiq etiladi. 
Huquqiy munosabat 
- o’zaro sub’yektiv huquq va majburiyatlar bilan bog’liq 
bo’lgan shaxslar (ya’ni, huquq sohiblari) o’rtasidagi huquq normalari va muayyan yuridik 
faktlar asosidagi aloqadir. 
Huquqiy munosabat ta’rifidagi asosiy narsa, avvalo, bu tomonlar o’rtasidagi 
aloqadorlikni aks ettirishdir. Bunday munosabatlarda kamida ikki tomon - huquq sohiblari 
ishtirok etib, o’zaro muloqotga kirishadilar. 
Sohiblar bir-biri oldida tegishli sub’yektiv huquq va majburiyatlarni o’taydilar. 
Huquqiy munosabat ishtirokchilarining huquq va majburiyatlari bir-biri bilan o’zaro 
mutanosib tarzda bog’liq; bir tomonning huquqiga ikkinchi tomonning majburiyati muvofiq 
keladi. Masalan, ishga kirish bilan bog’liq huquqiy munosabatni olaylik. Bunda, ishga qabul 
qilingan xodimda muayyan mehnat faoliyatini amalga oshirish majburiyati, korxona 
ma’muriyatida esa tegishli ish haks to’lash majburiyati paydo bo’ladi. Ayni paytda, ikkala 
sohib ham qonunda belgilangan qator huquqdardan foydalanadilar. 
Yuridik adabiyotda huquqiy munosabatlarning tabiati masalasi ancha munozarali. Bir 
guruh olimlar huquqiy munosabatlarni ijtimoiy munosabatlarning alohida bir turi, deb 
hisoblaydilar (L.S.Yavich,
1
V.K.Babaev,
2
Yu.I.Grevtsev
3
va boshqalar) Boshqa 
mutaxassislarning ta’kidlashicha: «Huquqiy munosabatlar ijtimoiy munosabatlarning 
alohida turi emas, ya’ni ular mulkiy, mehnat, oilaviy, boshqaruv munosabatlari silsilasida 
mustaqil o’rin tutmaydi: huquqiy munosabatlar faqat ularning yuridik shakli, ifodasi sifatida 
namoyon bo’ladi... Ijtimoiy munosabatlar huquqiy shaklga ega bo’lishi mumkin, bunda ular 
huquqiy munosabatlar, deb ataladi»
4
. To’g’ri, ijtimoiy munosabatlarning hammasi ham 
huquqiy normalar vositasida tartibga solinmaydi. Odatda, davlat va jamiyat manfaatlari 
nuqtai nazaridan eng muhim ijtimoiy munosabatlar huquq bilan tartibga solinadi. Ijtimoiy 
munosabatlarning qolgan qismi axloq normalari, siyosiy normalar, jamoat birlashmalari 
normalari, odat qoidalari, diniy normalar va hokazolar bilan tartibga solinadi. 
Huquqiy munosabatlar quyidagi xususiyat va maxsus belgilar bilan tavsiflanadi: 
a)