O’zbekiston respublikasi adliya vazirligi toshkent davlat yuridik instituti

 
2-§. Huquq normasining tuzilishi 
Huquq normasi o’z ichki tuzilishiga ega, ya’ni u tarkibiy qismlardan iborat bo’lib, ayni 
paytda ular o’zaro bir-biri bilan bog’liqdir. 
Ta’kidlash lozimki, adabiyotlarda huquqiy normaning tuzilishi masalasida turlicha 
yondashuvlar mavjud. Lekin, ko’pchilik' mualliflar huquqiy norma 3 element (unsur)dan 
iborat degan fikrni qo’llashadi. 
Shunday qilib, huquqiy norma quyidagi 3 unsurdan iborat: 

---

157 
1) gipoteza; 
2) dispozitsiya; 
3) sanksiya. 
Gipoteza 
- huquq normasining tarkibiy unsuri bo’lib, u ushbu huquqiy normaning 
qanday sharoitlarda harakatga kirishishi va uning dispozitsiyasi qanday sharoitlarda 
amalga oshishini belgilovchi hayotiy sharoit va mavjud holatlarni ko’rsatadi, ya’ni huquq 
normasida belgilangan xatti-harakat qanday
 
sharoitlarda bajarilishi lozimligini ko’rsatadi. 
Gipotezada huquq normasida belgilangan qoida qay sharoitda va qay holatda hamda kim 
tomonidan amalga oshirilishi ko’rsatiladi. Gipoteza huquqiy normaning bir qismi bo’lib, 
unda dispozitsiyada ko’rsatilgan qoidaning kuchga kirishi uchun zarur bo’lgan konkret aniq 
hayotiy holatlar (voqea, harakat, holatlar) o’zining ifodasini topadi. Masalan, fuqarolik 
huquqi normasi fuqarolarning muomala layoqati qaysi holda to’la vujudga kelishini 
ko’rsatadi (qarang: O’zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 22-moddasi: 
«Fuqaroning to’liq muomala layoqati u voyaga yetgach, ya’ni 18 yoshga yetgach to’la 
hajmda vujudga keladi»). Yoki O’zbekiston Respublikasi Ma’muriy javobgarlik to’g’risidagi 
kodeksining 13-moddasi fuqaroning ma’muriy javobgarlikka tortilishi qaysi vaqtdan 
boshlanishini, ya’ni fuqaro 16 yoshga to’lganidan keyin boshlanishini ko’rsatadi. 
Dispozitsiya 
- huquq normasining tarkibiy unsuri bo’lib, unda huquq 
sub’yektlarining huquq va majburiyatlari belgilanadi va ularning bo’lishi mumkin bo’lgan 
xatti-harakatlari variantlari aniqlanadi. Dispozitsiya huquqiy normaning bir qismi bo’lib, 
unda gipotezada ko’rsatilgan holatlar mavjud bo’lganda huquq sub’yektlari rioya etishlari 
lozim bo’lgan xatti-harakat qoidasi ifodalangan bo’ladi. 
Masalan, O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 66-moddasiga muvofiq, 
voyaga yetgan, mehnatga layoqatli farzandlar o’z ota-onalari haqida g’amxo’rlik qilishga 
majburdirlar - bunda, demak gipotezada ko’rsatilgan holatlar, ya’ni farzandlarning voyaga 
yetishi va mehnatga layoqatli bo’lishi hollarining mavjudligi dispozitsiyaning amal qilishiga 
sharoit tug’diradi, ya’ni farzandlarda o’z ota-onalariga g’amxo’rlik qilishi majburiyatini 
vujudga keltiradi.