O’zbekiston respublikasi adliya vazirligi toshkent davlat yuridik instituti

Huquqiy munosabatlar sub’yektlari - 
huquqiy normalar tufayli muayyan 
munosabatlar ishtirokchisi hamda sub’yektiv huquq va yuridik majburiyatlar egasi bo’lgan 
insonlar yoki tashkilotlardir. 
Ta’rifdan ma’lum bo’lishicha, huquqiy munosabat sub’yektlari ikki toifaga bo’linadi: 
insonlar yoki jismoniy shaxslar va tashkilotlar (jamoaviy sub’yektlar). Jismoniy shaxslarga 
tegishli davlatning fuqarolari, shu mamlakat hududida turgan xorijiy davlat fuqarolari va 
fuqaroligi bo’lmagan shaxslar kiradi. Huquqning jamoaviy sub’yektlariga turli-tuman davlat 
va nodavlat idoralar hamda tashkilotlar, shuningdek, davlatning o’zi ham kiradi. Jamoaviy 
sub’yektlar sifatida ba’zan ijtimoiy birliklar ham tushuniladi: masalan, referendum yoki 
saylovlar o’tkazilgan chogda - xalq ana shunday sub’yekt hisoblanadi. Fuqaroviy huquqiy 
munosabatlarda jamoaviy sub’yektlar yuridik shaxslar sifatida maydonga chiqadilar. 
O’zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksida jismoniy va yuridik shaxslar ta’rifi 
berilgan. Fuqarolar (jismoniy shaxslar) deganda O’zbekiston Respublikasining fuqarolari, 
boshqa davlatlarning fuqarolari, shuningdek fuqaroligi bo’lmagan shaxslar tushuniladi. 
Qonun barcha fuqarolarning huquq va burchlarga ega bo’lish qobiliyatini (huquqiy 

---

164 
layoqatini) teng ravishda e’tirof etadi. Kodeksning 39-moddasida yuridik shaxs tushunchasi 
bayon etilgan. Unga muvofiq, o’z mulkiga, xo’jalik yuritishida yoki kundalik boshqaruvida 
alohida mol-mulkka ega bo’lgan hamda o’z majburiyatlari yuzasidan ushbu mol-mulk bilan 
javob beradigan, o’z nomidan mulkiy yoki shaxsiy nomulkiy huquqlarga ega bo’la oladigan 
va ularni amalga oshira oladigan, majburiyatlarni bajara oladigan, sudda da’vogar va 
javobgar bo’la oladigan tashkilot 
yuridik shaxs 
hisoblanadi. 
Yuridik shaxsning huquqiy layoqati va muomala layoqati bir vaqtda, ya’ni u tuzilgan 
paytdan boshlab vujudga keladi va uni tugatish yakunlangan paytdan e’tiboran tugatiladi. 
Yuridik shaxsning maxsus huquq layoqati uning ustavi, nizomi yoki qonun hujjatlari bilan 
belgilanadi. Yuridik shaxslar mulkdor yoki u vakil qilgan shaxs tomonidan yoxud vakolatli 
organning farmoyishi asosida, shuningdek qonun hujjatlarida nazarda tutilgan tartibda 
tashkil etiladi. Yuridik shaxslar - davlat, davlat idoralari, jamoat va shirkat tashkilotlari, 
xo’jalik birlashmalaridir. Yuridik shaxsni tugatish asoslari va tartibi Fuqarolik kodeksining 
53-55-moddalarida mustahkamlangan. 
Davlat idoralari va nodavlat tashkilotlar quyidagi hollarda huquqiy munosabatlarning 
sohibi bo’ladilar: 
a) o’zlarining hokimiyat yoki qonunda belgilangan vakolatlarini amalga oshirish 
orqali; 
b) jamiyat va davlatning ijtimoiy-siyosiy hayotida (faoliyatida) ishtirok etish orqali; 
v) xo’jalik va mulkiy munosabat bilan bog’liq faoliyatni amalga oshirish orqali. 
Davlatning o’zi to’lig’icha huquq sohibi bo’lish holatlari ham mavjud. Masalan,