O’zbekiston respublikasi adliya vazirligi toshkent davlat yuridik instituti

«davlat shakli» 
kategoriyasi 
bilan 
«davlat mohiyati» 
kategoriyasi bevosita bog’liqdir. 
Oldingi bo’limlarda davlatning mohiyatini ochib bergandik. YA’ni uning ijtimoiy 
vazifalari, jamiyatning davlat paydo bo’lguniga qadar bo’lgan tashkiliy tuzilishi aniqlab 
berilgan, davlatning asosiy belgilari ajratib ko’rsatilib, asosiy ta’riflar berilgandi. Endi 
davlat shunday tuzilginini 
qarab chiqish payti keldi. Boshqacha aytganda, 
jamiyatning bu alohida siyosiy, tarkibiy, xududiy tashkiloti qanaqangi 
shakllarda mavjud bo’ladi va amal qiladi? 
Davlatning shunday shakli, ya’ni tuzilishini 
o’rganib chiqqandan so’nggina biz shunday murakkab hisoblangan davlatni tushunib yetish 
sari bir qadam olg’a siljidik, deya olamiz. 
Ayni paytda ushbu mavzuning yaqin o’tmishdagi nazariy va amaliy ishlanmalari 
mazkur toifa ma’lum ma’noda munosib baholanmaginidan dalolat beradi. Biroq, bu yerda 
so’z faqat munosib baholay olinmaginidagina emas, «davlat shakli»ni batafsil o’rganishning 
ahamiyati haqida ham bormoqda. Zero, E.I.Temnovning haqqoniy ta’kidlashicha, «davlat-
huquq mohiyatidan kelib chiquvchi davlat shaklining (huquq shakli singari) qat’iyligi va 
aniqligi e’lon qilingan siyosiy yo’lni amalga oshirishda sub’yektivizm va zo’ravonlikni jiddiy 
cheklashi mumkin edi»
2
. 
1
Ильин И. 0 грядущей России. Избранные статъи. М., Корпорация «Телекс», 1993, 27-bet. 
2
Темнов Е.И. Форма государства //Общая теория права и государства. М., «Юрист», 1994. 255-bet. 

---

65 
Shu bois - biron maqsadni ko’zlabmi Yoki beixtiyor ravishdami - bilmadik, biroq 
sovet davri mualliflari aksariyatining asarlarida, odatda, davlat «mazmuni»ning ahamiyatini 
ta’kidlab, uning sinfiyligiga urg’u berilardi. Holbuki, shaklsiz mazmunning ham yashay 
olmasligi allaqachonlardan ma’lum edi. Shunga qaramay, davlat haqidagi ijobiy gaplarning 
qammasi beistisno uning mazmuniga nisbatan aytilardi. Bunday nuqtai nazarning 
asossizligini ko’rsatib va isbotlab berish uchun ushbu kategoriyani batafsil qarab chiqish 
kerak bo’ladi. 
Gapni 
«davlat shakli»
tushunchasiga oid turli nuqtai nazarlar mavjudligidan 
boshlash o’rinli, deb o’ylaymiz. Jumladan, bir xil muagshiflar uni faqat tor ma’noda 
izohlaydilar. Ularning fikriga ko’ra, bu -