O’zbekiston respubilkasi oliy va o’rta maxsur ta’lim vazirligi termiz davlat universiteti axborot texnologiyalari fakulteti informatika o`qitish metodikasi yo’nalishi 3-kurs 306-guruh talabasi ning ma`lumotlar bazasi fanidan amaliy ishlari

Ishning maqsadi: Talabalarga mantiqiy dasturlash tizimini o’rgatishdan iborat.
Masalaning qo`yilishi: So’rovlarni turlarga ajratgan holda, baza tizimlarida ishlatishni o’rganishdan iborat.
Topshiriqlar:

1. Ma'lumotlarni qanday qilib loyihalash mumkin.

2. O’zaro munosabatlar jadvalining satrlar bog’lanishlari qanday bo’ladi.
Ma’lumotlar bazalaridan foydalanadigan zamonaviy tizimlarning asoslari relyatsion ma’lumotlar modellari hisoblanadi. Ushbu modelda domen ma’lumot-larini ifodalovchi munosabatlar o’zaro munosabatlar deb nomlangan ikki o’lchovli jadvallarda tashkil etililadi.
1-rasmda relyatsion munosabatlar jadvalining umumiy ko’rinishi keltirilgan va relyatsion modelning asosiy shartlari tushuntirilgan.
Kalit Atribut nomi

Talaba_Kodi	Talabaning_Ismi	Fakul’tet	Kurs
0043	Qarshiyev	Fiz-Mat	1
2004	Samanov	Tarix	2
5162	Saidov	Pedagogika	2
0007	Abdiyev	Himiya	4
0634	Toyloqov	Fizkultura	3
0228	Toirov	Biologiya	4
1735	Tog’ayev	Fiz-Mat	1

atributlar

Aloqa - bu 1-rasmda ko’rsatilgan jadvalga o’xshash satrlar va ustunlardan tashkil topgan jadval. Aloqalar jadvalining yuqori qatoriga munosabatlar sarlavhasi deyiladi. O’zaro aloqalar va jadval atamalari odatda sinonim sifatida ishlatiladi, atamalar jadvali SQL-da keng qo’llaniladi.

• 
  O’zaro munosabatlar jadvalining satrlari bog’lanishlar yoki yozuvlar deb ataladi. Ustunlar atributlar deb ataladi. Atamalar - atribut, ustun, maydon - odatda sinonim sifatida ishlatiladi. Har bir atribut ma’lum bir munosabatlar jadvalida noyob bo’lishi kerak bo’lgan nomga ega, ammo turli jadvallarda bu atributlar nomlari mos kelishi mumkin.
  
• 
  Aloqalar jadvalidagi bog’lanishlar soni munosabatlarning kardinal raqami, ustunlar soni esa munosabatlar darajasi deb ataladi.
  
• 
  Aloqaning kaliti yoki asosiy kaliti - bu satrlarning noyob identifikatori, ya’ni atribut (atributlar to’plami), ular uchun har doim bu atributning bir xil qiymatiga ega bo’lgan satrlar (atributlar to’plami) mavjud emas.
  

Yuqoridagi jadvalda, kalit atributi nomi bo’lgan katak qo’shaloq chiziq sifatida qo’shaloq chegaraga ega.

• 
  Aloqa domeni bu ma’lum atributning qiymatlari sifatida tanlanishi mumkin bo’lgan qiymatlar to’plamidir. Ya’ni, jadvalda istalgan vaqtda mavjud bo’lgan atribut qiymatlarining aniq to’plami ushbu atribut aniqlanadigan domen qiymatlari to’plamining pastki qismi bo’lishi kerak. Umumiy holda, turli xil atributlarning qiymatlari bitta domenda aniqlanishi mumkin. Domenlarning turli atributlar qiymatlarini taqqoslash operatsiyalariga cheklovlar qo’yishi juda muhimdir. Ushbu cheklashlar shunchaki bitta domenda aniqlangan atributlarning qiymatlari bir-biri bilan to’g’ri taqqoslanishi mumkinligidir.
  

Aloqador ma’lumotlar bazasi munosabatlari quyidagi xususiyatlarga ega.

• 
  munosabatlarda takroriy juftliklar bo’lmasligi kerak;
  
• 
  munosabatlararo bog’lanishlar buyurtma qilinmaydi;
  
• 
  munosabatlar atributlari ham buyurtma qilinmaydi.
  

O’zaro munosabatlarning bu xususiyatlaridan muhim natijalar kelib chiqadi.
Bog’lanmalarning o’ziga xosligi har doim o’zaro bog’liqlikda atributlar yoki atributlar to’plamining mavjudligini aniqlaydi, boshqacha aytganda, munosabat-larda har doim birlamchi kalit mavjud bo’ladi.
Bazalarda tartibning buzilishi shundan iboratki, biron bir kalit bilan murojaat qilish vaqtida,boshqa kalitga murojaat qilishning imkoni yo’q, ikkinchidan, bazada birinchi tur ma’lumotlar, oxirgi, oldingi, keyingi va hokazo kabi tushunchalar mavjud emas.
Agar buzilgan atributlar mavjud bo’lsa ularni so’rovlarda hal qilishning yagona yo’li - bu atribut nomidan foydalanish hisoblanadi.
Baza tuzishda ikki nusxadagi to’rlarning yo’qligi bilan bog’liq munosabat-larning xususiyati to’g’risida muhim izoh berish kerak. Ushbu nuqtada, SQL relatsion modelga to’liq mos kelmaydi. Aynan: so’rovlar natijasi bo’lgan munosabatlarda SQL bir xil satrlarning mavjudligini ta’minlaydi. Ularni yo’q qilish uchun so’rovda DISTINCT kalit so’zidan foydalaniladi (pastga qarang). Aloqador ma’lumotlar bazalaridagi ma’lumotlar, qoida tariqasida, o’zaro aloqalar jadvalida emas, balki bir nechta ustun ichida saqlanadi. O’zaro bog’langan ma’lumotlarning bir nechta jadvallarini yaratishda ma’lumotlar bilan yanada murakkab operatsiyalarni bajarish, ya’ni yanada murakkab ishlov berish mumkin bo’ladi. Shuning uchun bir nechta jadvallarga tegishli ma’lumotlar bilan ishlashda, tashqi kalit deb ataladigan tushuncha muhimdir. Jadvalning tashqi kaliti bu jadval-ning atributi (atributlar to’plami) bo’lib, uning har bir qiymati har doim boshqa jadvaldagi kalit bo’lgan atributlarning qiymatiga to’g’ri keladi. Tashqi kalitlar turli jadvallarning atributlari qiymatlarini bog’lash uchun ishlatiladi. Bog’lanish kalitlari yordamida ma’lumotlar bazasining mos yozuvlar yaxlitligi, ya’ni bir xil ob’ektlarni tavsiflovchi, ammo turli jadvallarda saqlanadigan ma’lumotlarning izchilligi ta’minlanadi.

AMALIY ISH №3

Mavzu. Intelekt ma’lumot.