|
3-ilova
Termitlar navkarlari boshining shakllari (Weenergan, 1969)
A-Archotermopsis wroughtoni Desneux; B-Procubitermes niapuensis Emerson; V-
Angulritermes orthoceps (Emerson); G-pericapritermes urgens Silvestri; D- Crtptotermes
Verruculosus (Emerson); E-Rhinotermes hispidus Emerson; J- Armitermes grandidens Emerson; Z-
Angularitermes nasutissimus (Emerson).
Oziqa bilan bir qatorda termitlar ancha-muncha bakteriyalarni ham yutub yuboradilar,
ularning ko‘pchiligi (hammadan ko‘ra aerob shakillari) termitning ichagida nobud bo‘lib va
o‘zlashtiriladi. Ichakdagi lizotsima grammajobiy bakteriyalar lizisiga yordam beradi. Anaeroblar,
jumladan sellyulozolitik va azot molekulalari hosil qiluvchilari ichakda doimo saqlanadi. Bu
54
fiziologik guruhi bakteriyalari orasida simbioz yuz berishi tufayli azot to‘plash va kletchatkani
gidrolizlash jadallashadi.
Tuban termitlar orqa ichagining ixtisoslashgan uchastkasida kompleks simbiotik xivchinlilar
hayot kechirib, ularning xo‘jayin antogenezi bilan bevosita bog‘liq. Turli-tuman xivchinli-ksilofag
bakteriyalar va asmotroflar birgalikda maxsus mikrobitsenoz hosil qilib, uning barcha zvenolari
trofik va metobolitik nuqtai nazardan bir–biri bilan chambarchas bog‘liq bo‘ladi. Bu
mikrobiotsenozning
dominant
turlarini
xivchinlilar
tashkil
qilib,
ular
bunday
mikropopulyasiyalarigagina xos bo‘lib, odatda boshqa biotoplarda uchramaydi. Garchand ular
orasida obligat va fakultativ simbiontlar ajratilsada, ammo ularning tur tarkibi doimiy bo‘ladi.
Ko‘pchilik hasharotlarga xos odatdagi ovqat xazm qilish jarayonlaridan tashqari, termitlarda
“jamoa xazm qilish”, aniqrog‘i bir necha termit zotlari ichaklarida oziqni ketma-ket ishlash yo‘li
bilan bir-biriga stomodeal yoki protodeal trofallaksis yordamida uzatiladi. Termitlarning ikkinchi
xususiyati sellyulozani, yo‘g‘on ichakdagi simbiontlar yordamida hazm qilish qobiliyatidir.
Klechatkani o‘zlashtirish kompleks fermentlar tomonidan amalga oshirilib, ulardan S
x
-
sellyuloza va v-glyukozada o‘rta ichak epiteliyasida sintezlaydi. Nativ sellyulozaga ta’sir
ko‘rsatuvchi S
1
-selyulazani xivchinli-ksilofaglar simbiotlar etqazib berib, ligninni hazm qilishga
ham ishtirok etadilar. Termitlarning ichagida undan tashqari amilaza, invertaza va boshqa qator
karbogidraz hamda ayrim proteinazalar borligi aniqlangan.
Turli termitlardagi fermentlarning miqdoriy naisbati ularning oziqlanish xususiyati bilan
bog‘liqdir. Qattiq chirigan ildiz va chirindiga boy tuproq bilan oziqlangan termitlar, ko‘proq
proteolitik fermentlar ishlab chiqaradi. (
Amitermes rhizophgus, Reticulitermes lucifugus
) qurigan
o‘simliklar va yog‘och bilan oziqlangan termitlarda ko‘proq sellyulaza qayd etiladi.
(
Ancanthotermes ahngerianus, Kolotermes flavicollis
).
Ichakning tuzilishi oziqa hazm qilish fermentlarining yig‘masi va simbiontlar miqdori
ko‘pchilik termitlarga nafaqat yog‘och va uning asosida tayyorlangan maxsulotlarni, balki paxta
tolasi, deyarli klechatkadan tarkib topgan qog‘oz va nihoyatda oziqaga sayoz moddalar bilan ham
oziqlanishga imkon beradi.
Umuman termitlar issiqsevar hasharotlardir. Turkumning shimoliy va janubiy tarqalish areal
chegarasi taxminan o‘rtacha yillik + 10
0
izotermaga to‘g‘ri keladi. SHu munosabat bilan termitlarni
ko‘pincha tropik hasharotlar deb yuritiladi.
Termitlarning xaddan tashqari ko‘pligi tropik o‘rmonlar uchun xosdir. Kamerunda kichik bir
maydon tadqiqot qilinganda termitlarning 43 turi, Ganada maxsus yog‘och qirmasi qo‘yilganda,
unda termitlarning 32 turi, g‘arbiy Malayziya qo‘riqxonalarining birida ekvatirial tropik o‘rmoning
bir gektaridan 52 turdagi termitlar yig‘ilgan (Ilichev i dr. 1987). Termitlar 30 metrli daraxtning
tuproqdan, uning uchigacha bo‘lgan barcha yaruslariga joylashib olib, tirik o‘simlik, qurgan
yog‘och, to‘kilgan barglar, gumus va lishayniklarni iste’mol qiladi. Bir gektar o‘rmonda dominant
turlar o‘rtacha har birining 2-5 mln. zotlari yashaydi. Termitlar 20-30 % , joylarda esa 50 % gacha
to‘kilgan o‘simlik qoldiqlarini utilizatsiya qilishi, ularni tropik o‘rmonlarda detrit oziqa zanjiridagi
rolini yanada yaqqol namoyon qiladi. Qurigan shox va poyalarni utilizatsiya qilishda termitlar
ayniqsa faollik ko‘rsatadilar. Ingichka shoxlar (diametri 6 sm gacha) yog‘ochning nisbiy utilizatsiya
tezligi 1 dan oshadi. Bu degani bunday shoxlar bir yilga etmasdanoq to‘liq emiriladi.
Tropik Afrika va Osiyo savanalarida ham termitlar oz emas. Garchand bu erlarda tur
jixatdan ikki martaba kamroq uchrasada tuproqdagi soni jihatdan tropik o‘rmonlardagi tuproqqa
nisbatan termitlarning soni ancha yuqori bo‘lib, Afrika savanalarida 1m
2
maydonchada ularning
soni 4000 etadi.
55
Do'stlaringiz bilan baham: |
