O’zbekiston rechpublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vaziriligi

 
Birlamchi qanotsizlar (Apterygota) bo‘limi 
Qildumlilar turkumi (
Thysanura
). Qildumlilar cho‘ziq tanasining uzunligi 8-20 mm bo‘lib, 
tangachalar bilan qoplangan. Qorin bo‘limi 10 ta bo‘g‘imdan iborat. Qorin oyoqlari rudimenti 
saqlanib qolgan. Qorin bo‘limining keyingi tomonida 3 ta ko‘p bo‘g‘imli dum o‘simtasi bor. Og‘iz 
organlari kemiruvchi tipda tuzilgan; oddiy va fasetkali ko‘zlari bor. CHala o‘zgarish orqali 
rivojlanadi. Qildumlilar – juda harakatchan hasharotlar. Ular toshlar va barglar ostida, o‘simlik 
qoldiqlari bilan oziqlanadi; 400 ga yaqin turi ma’lum. Qand 
tangachalisi
(Lepisma sacharina) va 
maxilis (Machilis) urug‘i turlari keng tarqalgan. 
1-ilova 
Boshlang‘ich qanotsizlar.
1-kompodeya, 2-omburdum, 3-tanga-po‘st, 4-zxorutes, 5-maxilus, 
6-smintur, 7-eozentomon
 

---

51 
12- mavzu. 
Yuksak yoki qanotli hasharotlar kenja sinfi. To’liqsiz o’zgarish 
bilan rivojlanuvchi hasharotlar.
Reja 
1.
 
Ninachilar, Suvaraklar, Beshiktervatarlar, Termitlar, To’g’riqanotlilar, 
Qandalalar turkumlari.
 
2.
 
To’liqsiz o’zgarish bilan rivojlanuvchi hasharotlar boshqa hasharotlarga 
qisqacha izoxlar.
 
To’liqsiz (Chala) o‘zgarish bilan rivojlanuvchi hasharotlar (Hemimetabola) kenja 
bo‘limi. 
Bu guruhga mansub hasharotlarning qanotlari doimiy yoyilib turadi, qo‘nganda qanotlarini 
yig‘ib ololmaydi. Ular eng qadimgi hasharotlar bo‘lib, kunliklar va ninachilarni o‘z ichiga oladi. 
Kunliklar 
(Ephemeroptera)
turkumi. 
Kunliklar uzunligi 10-15 mm keladigan qadimgi 
hasharotlar. Orqa qanotlari oldingisiga nisbatan juda qisqa yoki umuman rivojlanmagan. Qorin 
bo‘limining uchki qismida ko‘p bo‘g‘imli 3 ta uzun o‘simtalari (2-serki va 1-paraserki) bo‘ladi. 
Imagosining og‘iz organi reduksiyaga uchragan bo‘lib, oziqlanmaydi; ichagi esa havo bilan to‘lgan. 
Imago davrida 2-3 soat, ba’zan bir necha kun yashaydi. Suvga tuxum qo‘ygach halok bo‘ladi. 
Lichinkalari 1-3 yil umr ko‘radi. Kunliklarning og‘iz organlari kemiruvchi bo‘lib, o‘simlik 
qoldiqlari bilan oziqlanadi. Lichinkalari juda ko‘p marta (25 martagacha)tullab, qanotli subimago 
davriga aylanadi va suvdan uchib chiqadi. Subimago bir necha minut o‘tgandan so‘ng yana tullab, 
haqiqiy imago davriga aylanadi. Kunliklarning lichinkalari suv hayvonlari uchun oziq bo‘ladi. 1600 
ga yaqin turi ma’lum. Oddiy kunlik (Ephemera vulgata) keng tarqalgan.