O’zbekiston rechpublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vaziriligi

Neyronning tipik 
tuzilishi
1 – hujayra tanasi, 2 – 
akson, 3 – dendrit. 
Har xil hasharotlarda nerv 
tizimining tuzilishi:
1 – qizilqanotli qo’ng’izda 
(tarqoq nerv zanjiri),
2 – aylangich qo’ng’izlarda 
(uzilgan nerv zanjiri), 
3 – pashshada (nerv zanjirining 
barcha gangliyalari birlashgan). 

---

40 
9-mavzu: HASHAROTLARNING SEZGI ORGANLARI. 
 
1.
Sezgi a’zolari.
2.
Mexanik tuyg‘u, eshitish.
3.
Xemoretsepsiya, ta’am va xid bilish a’zolari. 
4.
Gigrotermik sezgi.
5.
Fotoretsepsiya.
6.
Ommatidiy tuzilishi, appozitsion va superpozitsion kurish. 
 
Hasharotlarning asab tizimi bir muncha yaxshi takomillashgan bo‘lsada, lekin zanjirli asab 
tizimi belgilarini saqlab qoladi va bosh miya xalqum osti, hamda qorin asab zanjirining 
gangliyalaridan tuzilgandir. Asab tizimining negizini asab xujayralarini neyronlar tashkil etadi. 
Ular 3 tipda bo‘lib, sezuchi, xarakatlantiruvchi, assotsiativ tiplarda bo‘ladi. Sezuvchi neyronlar 
markaziy nerv tizimidan tashqarida joylashgan bo‘lib, sezuv organlari tizimiga kiradi. Sezuv 
neyronlardagi qo‘zg‘alishlarni o‘simtalari orqali markaziy asab tizimiga o‘tadi. 
Harakatlantiruvchi neyronlar markaziy asab tizimining tarkibiga kirib, ularning aksonlari 
muskullarda tugaydi. 
Assotsiativ neyronlar ham markaziy nerv tizimining tarkibi kiradi, sazuvchi va 
xarakatlantiruvchi neyronlarni bir-biri bilan qo‘shib qo‘zg‘alishlarini bir-biriga o‘tkazish 
vazifasini bajaradi. Hasharotlarning gangliylari ikkita bosh va qorin gangliylarga bo‘linadi. Bosh 
gangliylari tomoq usti asab tuguni va tomoq osti tugunini tashkil qilib bular ovqat xazm qilish 
kanallarini oldingi qismidan ust tomonidan qo‘shilib tomoq atrofi asab xalqasini xosil qiladi. 
Ko‘krak va qorin asab tizmlari ichaklar osti joylashib qorin asab zanjirini xosil qiladi.
Hasharotlarning bosh miyasi tomoq usti tugunidan iborat bo‘lib, 3ta bo‘lim ya’ni 
prototserebrum, deytotsereburum va tritotserebrumdan iborat. 
Prototserebrum – 2 yarim shardan iborat bo‘lib, bulardan yon tomonga qarab fasetkali 
ko‘zlarni ta’minlovchi ko‘riv bo‘laklari chiqadi. Hasharotlarning etologik xususiyatlari 
zamburug‘simon tanalarga bog‘liq bo‘ladi. Bular esa yarim sharlar ichida joylashadi. 
Oldingi miyadan chiqqan o‘rta qismi deytotserebrum bosh miyaning kamroq joyini 
egallaydi va undan mo‘ylovlarga asab tolalari beradi. 
Orqa qismi esa tritotserebriumdan yuqoridagi lablarga asablar yuboriladi. 
Tomoq osti asab tuginidan pastki jag‘lar, pastki lab va mandibulalarga boruvchi 3 juft nerv 
chiqadi. 
Qorin nerv zanjiri tuban hasharotlarda 3 ta ko‘krak va 8 ta qorin asab tugunlaridan tashkil 
topgan. 
Zanjirlarning birinchi 2 ta asab tugunchalari boshda xalqum ustida 1ta, 1 tasi xalqum ostida 
joylashgandir. Boshqa asab zanjirlari qorin va ko‘krakda joylashgan tananing xarakati asab tizimi 
hamda muskullar faoliyati ta’sirida bo‘ladi.
Simpatik nerv tizimi ovqat xazm qilish, qon aylanish, jinsiy va nafas olish tizimlarini 
faoliyatini boshqaradi. 
Periferik esa sezish organlarini tarkibiga kiradi.
Hasharotlarning sezgi organlariga ko‘rish, xid, ta’m bilish, sezish, eshitish organlari 
kiradi. 
Hasharotlarning ko‘rish organi ko‘z bo‘lib, uning satxi ko‘p miqdorda fasetkalardan iborat. 
Ko‘zchada yorug‘lik nurini singdiruvchi va o‘tkazuvchi muguz modda va xrustallik yorug‘lik 
nurini ta’sirini qabul qiluvchi to‘r parda mavjud. 
Hasharotlar ko‘zlari faqat yaqin masofadagina ko‘ra oladi. Xid bilish organi mo‘ylovlarida 
joylashgan bo‘lib asab tolalari bilan aloqador bo‘lgan teri xujayralaridan iborat. ko‘pchiligi xid 
bilish yaxshi rivojlangan. SHuning uchun ham ular erkak urg‘ochilari bir birini xid orqali uzoq 
masofadan topa oladi. 
Eshitish organlari masalan: chigirtkalarning birinchi qorincha senment yonboshlarida parda 
tortilgan bittadan yumaloq teshikcha shaklidadir. Temirchaklarda eshitish organi oldingi oyoq 

---

41 
boldirlarida joylashgan bo‘lib tirqish shaklidadir. SHunday qilib ular hasharotlarning turli joyida 
tarqalgandir. Sezgi organlari tuklar, tikanlar, qilchalar ko‘rinishida bo‘lib, turli joylarda tarqalgan 
bo‘ladi. 
Qorin va ko‘krakdagi hamma uch juft asab tugunlari bir-biriga qo‘shiladi. Ayrim hollarda 
ko‘krakdagi qo‘shilgan tugunlarga qorinning ayrim tugunlari ham qo‘shiladi. Tuban hasharotlar 
va ayrim hasharotlarning lichinkalarida yuqori hasharotlarga nisbatan asab tizimi kamroq 
qo‘shiladi. Ba’zilarida masalan oliy pashsha lichinkalarida bitta qo‘shilgan asab tugunlari bo‘ladi. 
Voyaga etgan pashshalarda 5 juftgacha qorin asab tugunlari bo‘ladi. 
Simpatik tizimi ichki organ muskullari faoliyatini boshqaradi. Masalan: ovqat xizm qilish 
qon aylanish, jinsiy organlar, nafas olish teshiklarini. 
Bu simpatik asab tizimi 3 bo‘limga og‘iz- oshqozon qorin va dumga bo‘linadi. 
Og‘iz oshqozon bo‘limi asab zanjirining tomoq usti asab tugunining oldirog‘iga va 
pastrog‘iga joylashgan peshona tugunidan boshlanadi. Bu tomoq usti tugunidan shunday asab 
orqali tomoq usti tugunining orqa qismiga qo‘shiladi. 
Qorin simpatik asabi tomoq usti tangliysi yonidan boshlanib asab zanjiri bo‘ylab ketadi. 
Markaziy asab zanjiridan ikkita asab qorin asabi chiqadi. Bular keyinchalik tarmoqlanadi. Qorin 
simpatik asabi traxeya, nafas teshigi muskullarini hamda jinsiy organlar faoliyatini boshqaradi.
Dum bo‘limi simpatik asabi esa ichak, jinsiy tizim faoliyatini, markaziy asab tizimi esa 
simpatik asab tizimi boshqaradi. 
Periferik asab tizimi markaziy asab tizimi hamda simpatik asab tizimining tugunchalaridan 
tarmoqlangan asablardan tashkil topib,xalqum osti asab tugunchasi asab tizimining hamma 
qismini faoliyatini boshqaradi.