O‘zbekiston pespublikasi oliy va o‘rta maxsus

Mavzu yuzasidan savol va topshiriqlar:

1. 
   Ravon nutq tushunchasi va uni rivojlantirish vazifalari haqida nimalarni bilasiz?
   
2. 
   Ravon nutqning mohiyati nimalardan iborat.
   
3. 
   Maktabgacha ta’lim muassasalarida bolalarni ravon nutqqa o’rgatish jarayoni qanday kechadi?
   
4. 
   Til tafakkur quroli va muomala vositasi deyilishini asoslab bering.
   
5. 
   Ta’lim muassasalarida o’qitish qanday shakllarda amalga oshiriladi?
   
6. 
   Maktabgacha ta’lim muassasalarida bolalarni ravon nutqqa ijodiy o’rgatish usullari haqida nimalarni bilasiz?
   

4. MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALAR BILAN LUG’AT ISHINI OLIB BORISHNING NAZARIY ASOSLARI
Reja:

1. 
   Maktabgacha yoshdagi bolalar bilan lug’at ishini olib borish vazifasi.
   
2. 
   Lug’atni boyitish va faollashtirish.
   

Tayanch tushunchalar: lug’at ishi, lug’at zahirasi, nutq madaniyati, umumlashtirish, assotsiativ metod, she’va leksikasi, Lug’atni egallash, antonimiya, sinonimiya, tashbeh (epitet)lar.
Lug’at ishining bosh vazifasi – lug’at zahirasini boyitish, kengaytirish va faollashtirishdan iboratdir.
Bolalar lug’atini boyitish asosini bolaning til ongiga mavzuga oid so’zlar, sinonimik qatorlar, antonimik juftliklar, ko’p ma’noli so’zlarni kiritish tashkil qiladi.
Bolalar bilan sinonimlar ustida ishlash (mazmuniga ko’ra bir-biriga yaqin so’zlarni tanlash) mavzuga oid so’zlar guruhlarini (harakat fe’llari: yurmoq, qadam tashlamoq, sudralmoq va h.k. yoki nutqni belgilovchi fe’llar: aytdi, so’radi, javob berdi, qichqirdi va boshq.) o’zlashtirishga oid ishlar bilan uyg’unlashib ketishi lozim.
Antonimlar ustidagi ishlar (qarama-qarshi ma’noga ega bo’lgan so’zlar) bolalar bilan so’z birikmalari va gaplar tuzishda amalga oshirilishi kerak. Pedagog bolalarga maqollarda, matallarda antonimlarni topishni o’rgatishi zarur. Ko’p ma’noli so’zlarda antonimlarni topish bolalarning so’z haqidagi tasavvurlarini kengaytiradi, uning mazmunini aniqlashtirishga yordam beradi. Qarama-qarshi ma’noga ega bo’lgan so’zlardan iborat so’z birikmalarini tanlar ekan, bolalar so’zlarning ko’p ma’noliligini yanada chuqurroq tushunadilar (eski ko’ylak – yirtilgan, eski do’st – uzoq do’st).
So’zlarning ko’p ma’noliligini maktabgacha yoshdagi bolalarga ularga yaxshi tanish bo’lgan aniq predmet ahamiyatiga ega bo’lgan (ruchka, igna, yashin, gavdaning orqa tomoni, oyoq) so’zlarda ko’rsatish darkor. Ko’p ma’noli so’zlar ustidagi ishlar quyidagi yo’nalishlar bo’yicha olib borilishi mumkin: so’zni aytish, unga belgilar va harakatlar tanlash – so’z birikmasini, so’ngra gaplarni tuzish va oxir-oqibatda ko’p ma’noli so’zlardan ravon matnda foydalanish.
Lug’at ishi jarayonida (va boshqa nutqiy vazifalarni hal etish jarayonida) pedagog bolalarda nutqning aniqlik, to’g’rilik, ravonlik, ifodalilik kabi sifatlari amalga oshishiga erishishi zarur. Bolalarda fikr bildirish uchun so’zlovchining niyatini aniq aks ettiruvchi leksik vositalarni tanlab olish qobiliyatini shakllantirishga alohida e’tibor qaratish lozim.
Bolalar bilan lug’at ishlarini tashkil qilar ekan, pedagog quyidagilarni hisobga olishi lozim:

• 
  leksikani tashkil etishning mavzuga asoslangan tamoyili;
  
• 
  semantik jihati (bolani so’z mazmuni bilan tanishtirish); - so’zlarni birlashtirishning assotsiativ metodi.
  

Leksika ishlarining barcha turlarini boshqa nutqiy vazifalar bilan o’zaro bog’liqlikda so’zli o’yinlar, mashqlar, ijodiy vazifalar shaklida o’tkazish tavsiya etiladi.
Leksik mazmundagi o’yinlar va mashqlar – nutqning mazmun jihatini rivojlantirishning zarur sharti hisoblanadi. Ularda turli predmetlar va ob’ektlarni taqqoslash, turli umumiy xususiyatlar va funksiyalarni ajratish muhim ahamiyatga ega. Bunda real ob’ektlar (o’yinchoqlar, rasmlar, kiyimlar, mebel va h.k.) ham, xayoliy vaziyatlar (quvnoq va g’amgin tulkichanig harakatlari, erta va kech kuz ob-havosi va h.k.) ham taqqoslanishi mumkin. Hikoya qilishdan oldingi lug’at mashqlari bolalarning ravon nutqlarining aniq va obrazli so’zlar hamda iboralar bilan boyitilishiga yordam beradi.
Lug’at ishlarini o’tkazishda tarbiyachi bolaning umumiy nutq madaniyatiga ta’sir qiladi, unga umumiy ravishda qabul qilingan adabiy so’zlar va ifodalarni ma’lum qiladi, ularni to’g’ri tovush va grammatik shaklda ifoda qiladi, bunda u bolalarda uchraydigan she’va leksikasini bartaraf qiladi (ta’qiqlaydi), ularni adabiy me’yorlar bilan almashtiradi. “Lug’atni egallash» atamasi – bu nafaqat so’zni o’zlashtirish, uni tushunish, balki uni albatta qo’llash, nutqiy faoliyatda foydalanish demakdir.
Insonning yuqori nutq madaniyati, lug’atining boyligi haqida u «eshitilgan», insonning jonli nutqini bezab turgan taqdirdagina so’z yuritish mumkin. Lug’at ishidagi asosiy jihat – bu faqat bolalarga yangi so’zni tanishtirish emas, balki ularni faol nutqqa kiritishir. Bolalar bog’chasidagi lug’at ishi – bu bolalarning faol lug’atini notanish yoki ular uchun qiyin bo’lgan so’zlar bilan reja asosida boyitib borishdan iboratdir.