43
3.3. «HAMZA» NING YOZILISh QOIDALARI.
REJA
1.
Hamzaning yozilishi
2.
Hamzaning taglik
harflari
3.
Harakatlarning kattaligi
4.
Hamzaning alohida yozilishi
5.
Madda-cho’ziq hamza
Hamza undoshi «
ء » alifboda o’z aksini topmagan. U qo’shimcha belgi bilan
ifodalanadi va alifboga ilova qilinadi.
Hamza belgisi harflar tizmasida tutgan mavqe’iga qarab o’zi alohida
yoki
ا (alif) و (vov) va ي (yoy) tayanchligida satr usti yoki ostiga
qo’yilishi mumkin. Mazkur harflar hamzaga tayanch vazifasini bajarganda
o’zlari hech qanday tovushni bildirmaydi. Ayrim o’rinda hamza belgisini
qanday yozish va tayanch uchun qanday harf tanlash jumboqi mazkur
belgining harflar tizmasida tutgan o’rni va ikki tomondagi harakatlarning
nisbatiga muvofiq hal qilinadi.
So’z boshida hamzaga tayanch vazifasini alif bajaradi.
Agar so’z boshida yozilayotgan hamzadan so’ng «a» yoki «u» bo’lsa, hamza
belgisi munosib harakat bilan tayanch harf (alif) ustiga qo’yiladi
ب أ abun - ota
مأ
ummun - ona
So’z boshidagi hamzadan so’ng qisqa «i» og’ilsa, hamza belgisi kasra bilan
birgalikda tayanch harf (alif) ostiga qo’yiladi:
نْبِإ ibnun- o’g’il,
ْع ْسمِإ «isma» -eshit
So’z o’rtasidagi hamzaga tayanch vazifasini zikr qilingan
uch harf
va
ي و ا dan biri bajaradi. Ulardan qaysi biri ma’lum bir holat uchun
yaroqliligi masalasa «harakatning kattaligi» qoidasiga binoan hal etiladi. Unga
muvofiq «i» unlisining ifodasi -«kasra» eng kattadir, «u» unlisining ifodasi «damma»
esa undan kichik, biroq «a» unlisi ifodasi «fatha»dan kattadir. Demak, fatha hamma
harakatlardan kichik, biroq «sukun»dan katta.
O’rtadagi hamzaning tayanchini topish uchun uning o’ng va chapida
kelayotgan harakatlar va sukunni qiyoslashtirib ko’ramiz. Ularning qaysi biri katta
bo’lsa, o’shanga tabiatan muvofiq harf hamzani «ko’tarib» keladi- unga tayanch
vazifasini o’taydi. Misol uchun
لا ؤرُس «su’alun»- so’roq so’zini olib ko’raylik.
Ko’rinib turibdiki hamzaning har ikki tomonidagi «u» va «a» unlilari qiyoslansa,
harflar kattaligi qoidasiga asosan «u» ning kuchliligini aniqlaymiz. Binobarin, bu
44
o’rinda hamzaga tayanch vazifasini o’z tabiati bilan «u» ga mos keluvchi «vov»
bajaradi:
«su’alun».
لا ؤُس
Masalan:
ل أ س -«sa’ala»-so’ramoq
سْأ ف -«fa’sun» - bolta
O’rtadagi hamzaga «yo» harifi tayanch bo’lganda, yozuvni osonlashtirish
uchun uning diakritik qo’sh nuqtasi tushirib yoziladi.
مِئ س -sa’ima,
ُتْئ ِج ji’tu
Hamza sukundan so’ng kelganida, ba’zan uchrab turadigan juft vovlik holatda
hamzaning tayanchi «yo» harfi bilan almashtirilishi mumkin. Biroq u nuqtalarsiz
yoziladi:
موُئْش م
yoki
موُؤْش م mash’umun-mash’um
لوُؤْس م
yoki
لوُئْس م mas’ulun -mas’ul
O’rtadagi fathalik hamza cho’ziq «a» dan keyin kelganda hech bir tayanchsiz
yoziladi.
ل ءا ف رت -tafa’ala
ل ءا س -sa’ala
So’z oxiridagi hamzaning yozilishi quyidagicha:
a) hamzadan oldinda cho’ziq unli yoki sukun bo’lsa, u tayanchsiz
yoziladi:
ءوُس su’un,
ءي مَ majiun
ءْي ش shay’un
b) hamzadan oldingi qisqa unli bo’lsa, o’shaning tabiatiga muvofiq harf
unga tayanch bo’lib yoziladi:
ؤُر ج jaru’a
أ ر رق qara’a
ئِر ب bari’a
Hamza tovushidan keyin «a» unlisini maddali alif bildiradi. Masalan:
ل كآ ’akala - birgalashib ovqatlanmoq
Do'stlaringiz bilan baham: