|
TAYANCh IBORALAR
1. Sifat.
2.
Sifat darajalari.
3.
Oddiy daraja.
4.
Qiyosiy daraja.
5.
Orttirma daraja.
ADABIYOTLAR
1.
Ibrohimov. N.I. «Arab tili grammatikasi» T. 1997.
2.
Kovolev. Sharbatov «Uchebnik arabskogo yaz’ka» M., 1998.
3.
Holidov B.Z. «Uchebnik arabskogo yaz’ka» T., 1991.
4. Talabov E.T. «Arab tili darsligi» T. 1995.
59
4.3.3.
OLMOSh. KIShILIK OLMOShLARI, BIRIKMA OLMOShLARI,
KO’RSATISh OLMOShLARI. SO’ROQ OLMOShLARI. NISBIY
OLMOShLAR.
REJA
1.
Kishilik olmoshlari
2.
Birikma olmoshlari
3.
Birikma olmoshlarining fe’llarga qo’shilishi
4.
Birikma olmoshlarining otlarga qo’shilish
Arab tilida kishilik olmoshlari (
لما رئامرضلا
ةلرصفن
) dan boshqa birikma olmoshlari
ham bor. Bu olmoshlar fe’llarga, ismlarga yoki predloglarga birikib kelishi mumkin.
1.
Fe’llarga birikkan olmoshlar jumladan to’ldiruvchi vazifasida keladi va tushum
kelishigida, ya’ni nasb holatida bo’ladi.
Masalan:
ض
ك ب ر yoki كتيأر
Bu olmoshlar o’tgan, hozirgi kelasi va ba’zi buyruq fe’llariga birikishi mumkin.
Bunda barcha olmoshlar fe’llarga to’g’ridan to’g’ri birikadi, ammo 1 shaxs
ي si ( ءاري
ِملكتلما ) saqlash nuni (ةفقولا نون ) orqali birikadi.
Masalan:
نيملع ِني ب ر ض
Bu nun fe’lining oxirini kasrali bo’lishdan saqlaydi. Agar fe’lga
ي ni nunsiz
biriktirsak,
بِررض bo’lib, fe’lning oxiri kasra bo’lib qoladi. Bu esa mumkin emas. III
shaxs muzakkar ko’pligidagi o’tgan zamon fe’liga
ي qo’shilganda bir و (vov) harfi
ziyoda qilinadi.
Masalan:
متيأر
-
نِومتيأر
yoki boshqa olmoshlar qo’shilganda ham هوررمتيأر kabi. III
shaxs muzakkar ko’pligidagi o’tgan zamon fe’liga olmoshlar birikkanda oxiridagi
alifi tushib qoladi.
Masalan:
اوبرض
-
كوبرض
O’ozirgi kelasi zamon fe’li II-III shaxs muzakkar ko’pligiga 1 shaxs olmoshlari
نِ
va
ان (ni va na) lar qo’shilganda ko’pincha oxiridagi ن (nun) tushib qoladi.
Masalan:
نِوبرضي
-
نِوبرضت
yoki
انوبرضي
-
انوبرضت
Shuningdek, huddi shu fe’l ikkiligidagi
ن (nun) lar ham tushib qolishi mumkin.
Masalan:
نِابرضت yoki انابرضي
60
Ba’zi hollarda II shaxs muannas birligidagi
ن (nun) ham tushib qoladi.
Masalan:
نييبرضت asli esa – نينيبرضت
Ohiri
ى ga tugagan ىرمر va ىرب kabi fe’llarga birikma olmoshlar birikkanda
oxiri
ي (y) harfi alifga aylanib ketadi.
Masalan:
ىب
-
ىمر هانب
-
كامر
Buyruq fe’llariga birikkanda esa, faqat o’timli fe’llarning buyruqlari birikadi.
Masalan:
ِنيْبِرْضإ
ُهْبُتْكُأ
Bunda faqat I-III shaxs olmoshlargina birikadi. Ismlarga birikkan olmoshlar
qaratqich kelishigida bo’lib, tegishlilikni bildiradi. Boshqacha qilib aytganda, ism
bilan olmosh izofa bo’ladi.
Masalan:
اهملق كباتك
I shaxs
ي (y) (اري ) (ya) sidan boshqa barcha olmoshlar ismlarga birikkanda ismning
kelishik harakatlari (okonchaniyalar) saqlanib qoladi.
Masalan:
كِباتك ك باتك كُباتك
Agar ism
ة (tamarbuta)ga tugagan bo’lsa, olmosh birikkanda oddiy ت (t) aylanadi.
Masalan:
ةسردم
-
كتسردم
Agar ikki kelishikli ismlarga olmoshlar biriksa, uch kelishikli ism kabi turlanadi.
Masalan:
كِدحمأ ىلع ُتم لس
va
ك دحمأ ُتْيأر
kabi
Ohiri
ا (a) va ي (y) ga tugagan ismlarga olmoshlar biriksa quyidagicha bo’ladi.
Bosh k.
كُيضاق
Qaratqich k.
كيِضاق
Tushum k.
ك يضاق
Bosh k.
Qarat. k.
Tush. k.
كاصع كاصع كاصع
كاتف كاتف كاتف
كاركذ كاركذ
كاركذ
Ohiri
ء (hamza) ga tugagan ismlarga olmoshlar birikkanda hamza yozish
qoidalariga amal qilinadi.
1 shaxs (y)si oxiri soqlom harfga tugagan ismlarga qo’shilsa, (y) bevosita
qo’shiladi va barcha kelishiklarda turlanganda o’zgarmaydi.
61
Agar
ي (y) alif va ي (y)ga tugagan ismlarga qo’shilsa (ya) ko’rinishida bo’ladi.
Masalan:
ًاصع
-
ياصع
kabi.
Agar 1 shaxs
ي (y)si oxiri يَِ (iy) yoki ي َ (ay) -ga tugagan ismlarga qo’shilsa,
unda ikkala
ي (y) tashdid bilan yoziladi.
Masalan:
ىِرا و ج
-
ِْين مِّل عُم َّيِر و ج
-
َّي مِّل عُم
ينِمِّل عُم
-
ىِضا ق َّيِمِّل عُم
-
َّيِض ق
Quyidagi ismlar arab tilida boshqa ismlardan ajratilib
ِةترسلا ُءارسمأ (asmaus sittati)
deyiladi:
وُذ ، م ف ، ن ه ، م ح ، خأ ، ب أ ,
Avvalo bu olti ism nima uchun alohida o’rganiladi, boshqa ismlardan nima farqi
bor? Bu savolga shunday javob beramiz: Bu olti ism birikma olmoshlari yoki birorta
ism bilan izofaga kirganda, e’robi, ya’ni ismning oxirgi harfining harakatlari zoxir
bo’lmaydi, balki uning o’rniga boshqa harflar bilan e’roblanadi.
Bunda bosh kelishikda damma o’rniga vov bilan e’roblanadi.
Masalan:
كوبأ ءاج
كوخأ بهذ
Qaratqich kelishigida esa, kasra o’rniga
ي (y) bilan e’roblanadi.
Tushum kelishigida esa fatha o’rniga alif bilan e’roblanadi.
Bu ismlarning harakat o’rniga harflar bilan e’roblanishining 4 sharti bor.
1.
Bu ismlarning birlikda bo’lishi.
2.
Bu ismlarning izofa bo’lishi
3.
Kichraytirilmagan siyg’asi (
ْرَّرب كُم ) bo’lishi.
4.
Izofasi 1 shaxs
ي (y)ga bo’lmasligi.
Agar bu ismlar birlikda bo’lmay, ikkilik yoki ko’plikda bo’lsa, «Asmaus sitta»
qoidalariga javob bermay, ikkilik va ko’plik qoidalari bilan e’roblanadi.
Masalan:
ِنا و خأ ِنا و ربأ
ِنْي و خأ ِنْي و ربأ
ءابأ ٍءابأ ًءابأ
Agar izofada bo’lmasa, unda uch kelishikda to’la turlanaveradi.
Agar kichraytirilgan siyqasi (
ْرَّغر ضُم ) bo’lsa ham uch kelishikda, zoxir harakatlar bilan
turlanadi.
Masalan:
بُِأ
-
ٍّ بُِأ
-
ي خُأ اًّي ربُأ
-
ٍّي خُأ
-
اًّي خأ
Agar izofasi 1 shaxs
ي (y) siga bo’lsa,
62
Masalan:
ِبِأ va ير ِخأ kabi unda uning e’robi ي (y)dan oldingi harfning taqdiridagi
harakati bilan bo’ladi.
Bu qoidalar
نر ح ، مر ح ، خأ ، بأ larga tegishli bo’lib وُذ va مر ف larga tegishli alohida
qoidalar bor.
Masalan:
وُذ ning «al-asmaus sitta» qoidalarida e’roblanishi uchun, u بحارص ya’ni,
ega ma’nosida bo’lishi kerak.
Masalan:
Agar u ega ma’nosida bo’lmay,
يذرلا ma’nosida bo’lsa, unda bu qoidadan chiqib
ketadi.
Masalan:
ماق وذ ِنِءاج , aslida esa, ماق يذلا نِءاج
مر ف esa, «asmaus sitta» qoidalari bo’yicha e’roblanishi uchun م (m) harfidan holi
bo’lishi kerak.
Masalan:
ُهوُف اذه ،ِهيِف ْت ب جْعأ ، ُها ف ُتْيأر
Agar
م ف ning م (m)i tushib qolmasa unda oddiy e’robda e’roblanadi.
Masalan:
ٍم فِب ْت ب جْعأ ،اًم ف ُتْيأر ، م ف اذه
SAVOLLAR
1.
Olmoshlarning qanday turlari mavjud?
2.
Birikma olmoshlari nimalarga qo’shilib keladi?
3.
Birikma olmoshlari fe’llarga qo’shilganda qanday o’zgarishlar yuz beradi?
4.
Birikma olmoshlari otlarga qo’shilganda qanday o’zgarishlar yuz beradi?
Do'stlaringiz bilan baham: | 
