O’zbekiston Oliy va o’rta mahsus ta’lim vazirligi Toshkent davlat sharqshunoslik instituti

TAYANCh IBORALAR 
 
1.  
«Abjad» hisobi. 

---

 
 
 
48
 
 
 
2.  
Son qiymati. 
3.  
Ramziy son. 
4.  
Qiymat tartiblari. 
5.  
«Abjad» so’zlari 
 
 
ADABIYOTLAR 
 
1.  
Ibrohimov  N. Yusupoav  M.  Arab  tili  grammatikasi.  Toshkent,  1997,  384-386 
betlar. 
2.  
Talabov E. Arab tili . Toshkent, 1992, 190-192 betlar. 
3.  
Holidov B.Z.Uchebnik arabskiy yaz’ka. Toshkent, 1997, 384-352 betlar.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

 
 
 
49
 
 
 
4.1. GRAMMATIKA. 
MORFOLOGIYA. 
ARAB TILIDA O’ZAK VA NEGIZ. VAZNLAR. 
 
REJA 
1.  
O’zak undoshlar. 
2.  
O’zak bo’lmagan undoshlar. 
3.  
So’z vaznlari. 
 
Arab  tilidagi  so’zlarning  o’zagi  uning  skletini  tashkil    etib  faqatgina  undosh 
tovushlardan    tuziladi.  So’zning  o’zagi  ko’pincha  asosiy  umuman    ma’nolarni 
bildiradi.    So’z  tarkibidagi    unli  tovushlar  o’zakning  ma’nosini  o’zgartiradi  va 
grammatik  munosabatni aks ettiradi. So’z  strukturasini o’zgarishi va  tovushlarning 
almashish hodisalari arab morfologiyasining harkaterli xususiyatidir.  
Bu so’zlarning forma va konkret leksik ma’nolari farqlansa ham ular  o’zaro 
umumiy  o’zakka  ega,  ular  asosiy  ma’no  bilan  bog’lanadilar.  Arab  tilida  o’zak 
aksariyat  holatda  3  undosh  tovushdan    iborat  bladi.  Bundan  tashqari  2-4-5  o’zakli  
so’zlar ham  mavjud – 
لجرفس ، مف ، لفحج ، باختك ، باتك ،  بتاك  
a) Fe’lning 3 ta o’zagi 3 turli undoshdan tashkil topgan bo’lsa «tog’ri o’zak» 
deyiladi. 
-   
  بِر ش ،   ب ت ك 
b)  Agar  o’zak  tarkibida  2  ta  bir  hil  undosh  bo’lsa  «ikkilangan  o’zak» 
deyiiladi. 
-  
 خلض ،  خنظ 
v) Agar o’zak tarkibida  hamza bo’lsa hamzali o’zak deyiladi  - 
ذخأ 
g) Agar o’zak tarkibida kasal harflar bo’lsa  «notog’ri o’zak» deyiiladi  -   
So’z  o’zak  harflardan  tashqari    o’z  tarkibidaa  o’zak  bo’lmagan  «ishchi 
harflardan»  tuzilgan  bo’lishi  mumkin.  Bunday  ishchi  undoshlar  fe’llarga  yoki 
boshlanqich  so’zlarga  qo’shilib  yangi  so’zlar  yasaydi  yoki  o’zgartiradi.  «Ishchi» 
ya’ni yordamchi undoshlar 10 ta. Ularni yodda saqlash oson bo’lishi uchun ulardan 
هارسنت موريلا «Bugun uni esingdan chiqarasan» degan hazil ma’nodagi ibora  yasalgan. Bu 
iboradagi 
  ي  و  ا  ham  undosh,  ham  cho’ziq  unli,  ت  ham  ة  o’rnida  ifodalangan. 
Masalan:  
بوتكم ، ةبتكم    باتك 
Arab filologlari so’zlarning turli morfologik formalarini  sistemalash-tirish 
ularning turlariga umumiy nom  berish maqsadida  qolip sifatida faala o’zagidan 
foydalaniladi. Istalgan so’zning o’zak harflari 
لعف (faala) qolipidagi o’zak harflar bilan 
almashtirilib o’zak bo’lmagan undoshlar va harakatlar o’zgarishsiz qoldiriladi. 
Shunday yo’l bilan  istalgan so’zning vaznini topish mumkin. (
  لِعاف ) –   بِتاك (  ل ع رف) –   ب ت ك 
(
  لوُعْف م) –   بوُتْك م (  لاعِف) –   باتِك (  ة ل عْف م) –   ة ب تْك م . 
4 yoki 5 undoshli vaznga  tushirilayotganda  4 va 5 harflar o’zak harf bilan 
almashtiriladi.  
  مجرت
-
  
  ُشِر مْه ج  ،    ل لْع رف
-
  
                            ُلِل لْع رف
 

---

 
 
 
50
 
 
 
SAVOLLAR 
1.  
O’zak nima? 
2.  
So’z  tarkibidagi qanday tovushlar o’zakning ma’nosini  o’zgartiradi? 
3.  
Arab morfologiyasining harakterli xususiyati nimada? 
4.  
Aksariyat o’zaklar nechta undoshdan paydo bo’ladi? 
5.  
So’zlarga fazn sifatida qaysi o’zakdan foydalaniladi?