«O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi»

29
Ko‘ngliga qo‘l solmoq
 Eng yashirin fikr-o‘yini bilishga harakat 
qilmoq.  Varianti: 
yuragiga qo‘l solmoq.
  O‘xshashi: 
qo‘yniga qo‘l 
solmoq.
 
Ko‘nglida kiri yo‘q
 Kek saqlamaydigan, g‘arazi yo‘q, begidir. 
Varianti: 
yuragida kiri yo‘q.
  O‘xshashi: 
ko‘ngli toza.
5-topshiriq.
  So‘z qo‘llash, nutq tuzishda e’tiborlilik va nutq odobi 
haqida o‘nta xalq maqoli topib, daftaringizga yozing. 
Maqollarni yod oling.
NuTqNINg ANIqLIgI
 
1-topshiriq.
  Surat – sur’at, toblanmoq – tovlanmoq, azm  – azim, 
asr  – asir juftliklaridagi so‘zlarning ma’nolariga izoh 
bering. 
2-topshiriq.
 Berilgan gaplarda qaysi so‘zlarni noto‘g‘ri qo‘llash bilan 
nutq aniqligiga putur yetganligini aniqlang.
1. Korxonaga yangi zamonaviy texnologiya o‘rnatildi. 2. Korxonaga 
yangi zamonaviy texnika joriy etildi. 
Nutqning aniqligi so‘zning tildagi ma’nosiga tamomila muvofiq 
tarzda qo‘llanishi, so‘zning voqelikdagi o‘zi ifodalayotgan narsa-ho-
disa bilan qat’iy mosligi asosida yuzaga keladigan kommunikativ 
sifatdir.
Tavsiflanayotgan voqelikni yaxshi bilish, tildagi so‘z ma’nolarini 
yetarli anglash, nutq mazmuniga e’tibor bilan qarash aniq nutq tuzish 
malaka 
sining shakllanishi uchun imkon beradi. 
So‘z ma’nosi, uning nozikliklarini yaxshi o‘zlashtirmasdan turib, 
aniq nutq tuzib bo‘lmaydi. Masalan, Avlodlar merosini o‘rganamiz 
jumlasida  ifodalanmoqchi bo‘lgan mazmun  avlod  so‘zining leksik 
ma’nosiga to‘g‘ri kelmaydi.  Avlod  so‘zi asli arabcha bo‘lib  
(uning 
birlik shakli  valad,  ya’ni  «bola» demakdir), o‘zbek tilida «bir 
ota-bobodan tarqalgan nasl», «bir davrda tug‘ilib o‘sgan kishilar» 

30
kabi ma’nolarga ega. Gap meros haqida ketar ekan,  ajdod  so‘zi 
qo‘llanishi lozim edi, chunki u ham asli arabcha bo‘lib, uning 
ma’nosi «ilgari o‘tgan nasl-nasab, ota-bobolar» demakdir. Shunga 
ko‘ra, mazkur jumla  Ajdodlar merosini o‘rganamiz shaklida  tuzi lishi 
kerak edi. Ko‘rinadiki, avlod  so‘zi tildagi leksik ma’nosiga muvofiq 
tarzda qo‘llanmaganligi uchun nutqning aniqligiga putur yetgan.
Ayni paytda aniq nutq tuzishda shakldosh, ma’nodosh, ko‘p 
ma’noli so‘zlar, paronimlar, so‘zlarning uslubiy bo‘yog‘i kabilardagi 
ma’no o‘ziga xosliklarini yaxshi tasavvur qilmoq zarur. 
 
29-mashq.
  Alibek Rustamovning «So‘z xususida so‘z» kitobidan olin-
gan  par  chani  o‘qing.