O'zbekiston Milliy Ensiklopediyasi indd

ЭЙНШТЕЙН Альберт (1879.14.3, 
Ульм, Германия — 1955. 18.4, Прин-
стон, АҚШ) — назариётчи физик олим, 
нисбийлик назарияси асосчиси, майдон 
кванш назарияси ва статистик физика 
асосчиларидан бири. Цюрих политехни-
кумини тугатган. Цюрих ун-ти (1909) ва 
Берлин ун-ти Бавария ФА физика инсти-
тути дирек тори (1914-33). 1933 й.дан то 
умрининг охиригача Принстон ин-тида 
(АҚШ) ишлаган.
Илмий ишлари асосан нисбийлик 
назариясига доир. Э. масса ва энергия-
нинг ўзаро боғлиқлиги қонунини кашф 
қилган (1905). Майдон квант назарияси-
нинг яратилишида Э.нинг ҳиссаси жуда 
катта. Ёруғлик нурланишини ёруғлик 
квантлари ёки фотонлар оқимидан ибо-
рат, деб ҳисоблаб, ёруғлик нурланиши-
нинг дискретлиги, квант структурага эга 
эканлиги ҳақидаги тасаввурни фанга ки-
ритган, Броун ҳаракатининг молекуляр-
статистик назариясини ривожлантирган 
(1905), фотонни назарий жиҳатдан кашф 
қилган. Квант назария асосида т-ра па-
сайиши билан қаттиқ жисм иссиқлик 
сиғимининг камайишини (1907), муво-
занатли нурланиш энергиясининг флук-
туациясини биринчи марта кўриб чиққан 
(1909); фотоэффектив, флюоресцен-
ция учун Стокс қоидасини, фитоионла-
ниш ва бошқаларни тушунтириб берган 
(1912), фотокимёнинг асосий қонуни 
(Эйнштейн қонуни) ни очган (1912), 
нурланиш учун корпускуляр-тўлқин ду-
ализм, индукцияланган (мажбурий) нур-
ланиш ҳодисасини олдиндан айтиб бер-
ган (1916). Э. жисмлар магнитланганда 
механик моменти ўзгариши ҳодисасини 
башорат қилган ва тажрибада кўрсатган 
(нидерланд физиги В. де Хааз билан 
ҳамкорликда, 1915). Э. гравитацион 
тўлқинлар ҳақида постулат қабул қилиб 
(1916), гравитацион нурланиш қуввати 
формуласини келтириб чиқарган (1918). 
Бутўн спинли зарраларнинг квант стати-
стикаси (Бозе — Эйнштейн статисти-
каси)ни яратган (1924—25). 1933 йилдан 
космология ва майдоннинг ягона наза-
рияси билан шуғулланган. Э. ижтимоий-
сиёсий воқеаларни ҳам кузатиб борган. 
У уруш ва фашизмга қарши чиққан. Э. 
1940 йилда фашистлар Германиясида 
ядро қуроли борлиги тўғрисида АҚШ 
президенти Ф. Рузвельтга хат ёзди. У 
ядро қуролининг қўлланилишига қарши 
бўлган. Э.нинг илмий ишлари ҳозирги 
замон физикасининг ривожланишида 
муҳим аҳамиятга эга бўлди. Нобель му-
кофоти лауреати (1921). 

---

www.ziyouz.com кутубхонаси