O’zbеkistоn хаlq tа’limi vаzirligi

Хулоса: а)фонемалар тил механизмида муҳим ижтимоий аҳамиятга эга бўлган мустақил бирликлардир: улар сўз ва морфемаларнинг товуш қобиғини (ифода планини) фарқлаш билан бирга, шу сўз ёки морфемаларнинг маъноларини фарқлаш вазифасини ҳам бажаради; б)фонемаларда дифференциал (фарқланадиган) ва интеграл (фарқланмайдиган) белгилар мавжуд бўлиб, улардан биринчиси (дифференциал белги) фонологик жиҳатдан релевант белги, иккинчиси (интеграл белги) эса фонологик жиҳатдан норелевант белги ҳисобланади; в) икки фонеманинг қарама-қарши қўйилаётган дифференциал белгилари шу фонемаларни битта оппозицияга бирлаштиради, бир фарқланиш белгисига асосланган икки ва ундан ортиқ оппозициялар эса корреляцияларга уюшади. Демак, оппозициялардаги фарқловчи белгилар корреляцияда бирлаштирувчи белгига айланади; г) корреляциялар ўз навбатида бир-бири билан уланиб, бир бутун тизимни-фонологик системани ҳосил қилади.
ЭСЛАТМА; тилнинг фонологик тизимида корреляция ҳодисаси борлигини аниқлаган олимлардан бири (эҳтимол, биринчи) бизнинг юртдошимиз Абу Али ибн Сино бўлган. У ўзининг фонетикага доир бир рисоласида "дол" "то"га қандай муносабатда бўлса, "зод""син"га шундай муносабатда бўлади",–деган эди. Қиёс қилинг: "дол"(жарангли "д") -"то" жарангсиз"т"), "зод"(жарангли"з")-"син"(жарангсиз"с"). Бунда жарангли ва жарангсизлик белгилари асосида д-т, з-с оппозициялари бир корреляцияга уюшаётганлиги назарда тутилганлиги шубҳасиз.¹
25-§. Фонема оттенкалари-фонемаларнинг талаффуздаги реал кўринишларидир. (Л.В. Шчерба). Чунончи, "а" фонемаси олд қатор унлидир. Бу белги "а" фонемаси учун типик ҳисобланади, бироқ шу типик белги қарам сўзида орқа қатор унли оттенкасига айланади. Демак, "а" фонемаси қарам сўзида ("қ" билан ёндош қўлланганда) орқа қатор унли тарзида, карам сўзида ("к"билан ёндош қўлланганда) эса олд қатор унли тарзида талаффуз қилинади. Бу икки хил талаффуз "а" фонемасининг сўз таркибидаги реал кўринишлари - оттенкалари ҳисобланади. Оттенкалар физик-акустик ва артикуляцион жиҳатдан ўзаро фарқланса-да, бир-бирига қарама-қарши қўйилмайди, чунки шу икки оттенканинг фонологик функцияси битта (уларнинг иккаласи битта "а" фонемасининг вазифасини бажаради). Демак, фонема билан унинг оттенкалари ўртасида умумийлик ва хусусийлик муносабатлари бор.
Фонема оттенкаларидан бирининг ўрнида иккинчисини қўллаб бўлмайди: бунга шу оттенкани шакллантирган фонетик позиция йўл қўймайди. Масалан, кўл сўзида фақат олд қатор "q", қўл сўзида эса фақат орқа қатор "о" қўлланади. Бир фонеманинг турли позициядаги кўринишлари-оттенкалари фонема қаторини ҳосил қилади. Масалан, "у" фонемаси кул сўзида олд катор "у" тарзида, қул сўзида эса орқа қатор "у" тарзида талаффуз этилади, шунга кўра у, у қаторини юзага келтиради.
Фонема оттенкалари тушунчасига Л.В. Шчерба асос солган. Бу тушунча ва атама С.-Петербург (собиқ Ленинград) фонетистлари мактаби вакиллари томонидан кўпроқ қўлланади.
26-§. Оттенкалар таснифи. Оттенкалар тилшуносликда мажбурий, индивидуал ва факультатив турларга ажратилади.
1.Мажбурий оттенкалар фонеманинг сўз таркибидаги ёки нутқ оқимидаги фонетик қуршов таъсирида ёки маълум фонетик позиция талаби билан ўзгарган кўринишларидир. Улар ўз навбатида комбинотор оттенкалар ва позицион оттенкаларга бўлинади:
а) комбинатор оттенкалар сўз таркибидаги товушларнинг бир-бирига таъсири натижасида юзага келади. Масалан, жарангли "з" фонемаси мазкур сўзи таркибида жарангсиз "к" ундоши таъсирига учрайди ва жарангсиз "с" тарзида (маскур деб) талаффуз қилинади:
б) позицион оттенкалар ундош фонемаларнинг сўз охирида келган, унли фонемаларнинг урғули ёки урғусиз, очиқ ёки ёпиқ бўғинларда қўлланган кўринишларидир. Масалан, жарангли "б" ва "д" фонемалари сўз охирида жарангсиз "п"ва "т" тарзида талаффуз қилинади: тартиб>тартип,омад> омат каби. Бундаги "п" ва "т" товушлари жарангли "б" ва "д" фонемаларининг позицион оттенкалари саналади, "и" унлиси билан сўзида қисқа ва кучсиз (урғусиз бўғинда бўлганлиги учун), ўрик сўзида кучлироқ (урғули бўғинда бўлганлиги учун), бир сўзида тор (тўла ёпиқ бўғинда бўлганлиги учун), энди сўзида эса бир оз кенгайган ҳолатда-энде шаклида (сўз охиридаги очиқ бўғинда бўлганлиги учун) талаффуз этилади. Бу кўринишларнинг барчаси битта "и" фонемасининг турли позицион оттенкалари ҳисобланади;
в) фонема оттенкаларининг юзага келишида баъзан комбинотор ва позицион омиллар бирга қатнашади, натижада фонеманинг комбинотор-позицион оттенкаси (аралаш кўриниши) шаклланади. Масалан олд қатор "и" фонемаси қилич сўзининг биринчи бўғинида "қ"нинг таъсирига дуч келиб, "ў" га мойил талаффуз этилади(комбинатор оттенка), айни пайтда урғусиз бўғинда бўлганлиги учун бу фонема кучсизланади (позицион оттенка).
Фонемаларнинг комбинотор ва позицион оттенкалари тилшуносликда шу фонемаларнинг аллофонлари деб ҳам юритилади.
Ҳар бир фонема нутқ оқимида ўзининг юқоридаги оттенкаларидан бири шаклида намоён бўлади, бундай оттенкалар ичида биттаси шу фонема учун типик бўлади - кам ўзгаради ёки бутунлай ўзгармайди: фонемаларнинг кучли позициядаги кўринишлари бунга мисол бўлади. Масалан, дарахт сўзи бошида ёки бодом сўзи ўртасида қўлланган "д" фонемасининг акустик- артикуляцион белгилари шу фонеманинг алоҳида (нутқдан ташқарида) олинган белгиларидан деярли фарқ қилмайди. Фонеманинг бундай кўриниши шу фонеманинг асосий оттенкаси ёки фонема қаторидаги доминанта деб қаралади. Қолган барча кўринишлар эса асосий бўлмаган (нотипик) оттенкалар саналади. Нотипик оттенкалар фонетик қуршовдаги товушларга кўпроқ даражада қарам бўлади;
г) мажбурий оттенкаларнинг адабий сўзлашувга ва жонли сўзлашувга хосланган услубий оттенкалари ҳам учрайди: кўйлак ("л"-адабий сўзлашувга хос) > кўйнак ("н"-жонли сўзлашувга хос), қармоқ ("р"-адабий сўзлашувга хос)> қалмоқ ("л"-жонли сўзлашувга хос) каби.
Фонемаларнинг услубий оттенкаларидан услубий (стилистик) мақсадларда фойдаланилади.
Сўзловчи ва тингловчининг хотирасида, одатда, фонеманинг асосий оттенкаси "ўрнашиб қолган" бўлади, шу боис инсон нутқ оқимида фонеманинг ўзгарган оттенкаси қўлланганлигини сезмайди, уни асосий оттенка сифатида қабул қилади: фонеманинг лингвистик-функционал (фонологик) хусусияти шуни тақозо этади. Масалан, туб ва туп сўзлари охиридаги "б" ва "п" фонемалари бир хил талаффуз этилади; туп(1) ва туп(2) каби, аммо инсон бу икки сўзнинг маъноларини фарқлашда қийналмайди, чунки туб сўзининг охиридаги фонеманинг аслида "п" эмас, "б" эканлиги унинг хотирасида мустаҳкам ўрнашиб қолган. Демак, фонемаларнинг тил ва нутқдаги танитувчи функциялари реализациясида уларнинг физик-акустик белгилари эмас, лингвистик-функционал белгилари муҳим роль ўйнайди. Буларни ўрганиш фонологиянинг вазифаси ҳисобланади.
2.Индивидуал оттенкалар айрим кишиларнинг талаффузи-даги ўзига хосликлар (мас., эркак ва аёллардаги овоз тафовутлари) туфайли ёки нутқ аъзоларидаги нуқсонлар сабабли юзага келадиган товуш кўринишларидир. Бундай оттенкаларнинг лингвистик қиймати йўқ, шунга кўра улар тилшуносликда ўрганилмайди.
3.Факультатив оттенкалар фонеманинг бир хил фонетик позициядаги икки хил кўринишидир. Чунончи, шоҳи сўзидаги "ҳ" шу позицияда (интервокал ҳолатда) "й" кўринишида ҳам, "ҳ" кўринишида ҳам намоён бўлади; шоҳи- шойи, Тоҳир-Тойир каби. Шунингдек, сирғалувчи "с" фонемаси жонли сўзлашувда сўз бошида "ч" кўринишида ҳам қулланади: соч-чоч каби.
27-§. Оттенка, вариант ва вариация тушунчалари ўртасидаги муносабатлар. Тилшуносликда оттенка ва вариация атамалари бир тушунчани-фонеманинг нутқдаги реаль кўринишларини ифодалайди. Улардан бири (оттенка атамаси) С.-Петербург фонология мактабига, иккинчиси (вариация атамаси) Москва фонология мактабига кўпроқ хосдир. Масалан, "д"нинг одам ва озод сўзларидаги икки хил кўриниши (жарангли "д" ва жарангсиз "т") бир фонеманинг иккита оттенкаси (С.-Петербург) ёки иккита вариацияси (Москва) ҳисобланади.
Вариант атамаси тилшуносликда икки хил маънода қўлланмоқда: Москва мактаби вакиллари ишларида вариант бир фонеманинг икки хил позициядаги икки хил кўриниши эмас, балки иккита фонеманинг кучсиз позицияда мўътадиллашувидан (нейтрализацияланишидан) юзага келган бир хил кўринишидир: пруд ва прут (талаффузда: прут ва прут) каби. Бунда "д" ва "т"нинг сўз охирида нейтраллашуви содир бўлган, натижада бу икки фонема битта "т" кўринишига эга бўлган. Бу кўриниш вариант деб номланган, у "д" ва "т" фонемаларига алоқадор бўлганлиги учун "д" ва "т" ларнинг иккаласи гиперфонема ("фонемалар гуруҳи") деб номланади. Бу назарияга кўра, ўзбек тилидаги савод ва савот (талаффузда савот ва сават) сўзлари охиридаги "д" ва"т" лар ҳам гиперфонема, уларнинг талаффуздаги нейтраллашган "т" кўриниши эса вариант ҳисобланади.
Прага тилшунослик мактаби вакиллари ишларида вариант атамаси кўпроқ оттенка (бир фонеманинг икки хил кўриниши) маъносида қўлланилади. Ўзбек тилшунослигида ҳам бу атама кўпроқ шу маънода ишлатилиб келинмоқда.
28-§. Транскрипция фонемаларнинг нутқ оқимидаги турли оттенкаларини, шунингдек маҳаллий лаҳжа ва шеваларнинг фонетик хусусиятларини (товушларнинг чўзиқ- қисқалиги, ўзак ва морфемалар ўртасидаги уйғунлик каби ҳодисаларни) ёзувда аниқ ифодалаш учун қўлланадиган махсус график белгилар тизимидир. Бундай тизимдан халқ оғзаки ижоди намуналарини, ўзга тил матнларини ёзиб олишда ҳам фойдаланилади.
Транскрипциянинг қуйидаги икки тури ўзаро фарқланади:
1.Фонетик транскрипция. Транскрипциянинг бу тури фонетик прицип асосида тузилади- фонеманинг талаффуздаги ҳар бир фонига алоҳида ҳарф белгиланади. Чунончи, адабий тилдаги "ў" (ўрта кенг, лабланган, орқа қатор унли) фонемаси қўл ва кўл сўзларида ҳар хил талаффуз қилинса-да, адабий – орфо-график ёзувда битта "ў" ҳарфи билан ифодаланади. Фонетик транскрипцияда эса бу икки ҳолат учун иккита ҳарф белгиланган: "о" (орқа қатор "ў" учун, масалан, қол), q олд қатор "ў" учун, масалан, кqл).
Адабий тилдаги "и" фонемасининг транскрипцияда и,ъ,ь,ў,и: белгилари билан, "у"нинг "у" ва Y белгилари воситасида ифодаланиши ҳам шундан. Ўзбек диалектологиясида унли товушлар учун қуйидаги транскрипцион белгилар қабул қилинган;

Тилнинг кўтарилиш ўрнига кўра.		Олдинги қатор (тил олди)		Индифферент (оралиқ) товушлар		Орқа қатор (тил орқа)
Лабнинг иштирокига кўра Тилнинг кўтарилиш даражасига кўра		лабланмаган	лабланган	лабланмаган	лабланган	лабланмаган	лабланган
Юқори кўтарилиш		И	Y	ъь		ў	у
Ўрта кўтари-лиш	Юқори-ўрта кўтарилиш	Е	О		<ў>		о
	қуйи-ўрта кўтарилиш	Э
Қуйи кўтарилиш		э				а( )

Демак, унлиларнинг турли вариантларини бериш учун транскрипцияда 15 та белги олинган. Бу белгилар орқали ўзбек диалект ва шеваларида учрайдиган унли фонемаларни ифодалаш мумкин.
Ундошлар учун ўзбек алфавитидаги е,ё,ю,я, графемаларидан бошқа барча ҳарфлар ишлатилади: "е","ё", "ю","я" лар эса транскрипцияда қуйидагича ифодаланади;
Е- йе,йэ,йε.
Ё-й
Ю-йY,йу.
Я-й ,йа.
Транскрипцияда ундошларнинг юмшоқлиги ҳам алоҳида белги билан ифодаланади. Масалан, " "(юмшоқ"л") каби.¹
2.Фонематик транскрипция (фонологик транскрипция). Транскрипциянинг бу тури фақат фонемаларни ифодалашга асосланган, унда ҳар бир фон (аллофон) учун махсус белги (ҳарф) ишлатилмайди. Масалан, кир, қир (фонематик транскрипция )-кър, қьр (фонетик транскрипция), карам,қарам фонематик транскрипция), к р м, қарам (фонетик транскрипция). Фонематик транскрипцияда бир фонема учун бир белги қўлланади, шуниси билан у адабий-орфографик ёзувдан фарқланади. Қиёс қилинг; яна, баён, юлдуз (адабий-орфографик ёзув)- йана, байон,йулдуз (фонематик транскрипция). Фонетик транскрипция фақат фонетик принципга асосланади, адабий орфографик ёзув қоидалари эса фонетик, фонематик, морфологик, тарихий анъанавий, график,символик (диф-ференциал) принципларга асосланади. Фонетик транскрипцияда ҳарфлар ва диакритик белгилар миқдори кўп бўлади.

Текшириш саволлари.

1.Фонема нима?

2.Фонемаларнинг дифференциал ва интеграл белгиларини қандай тушунасиз? Бу белгиларнинг тилда қандай роли бор?
3.Фонологик оппозиция (зидланиш) нима? Корреляция-чи?
4.Корреляциянинг ядросини нима ташкил қилади?
5.Корреляция ҳодисасини дастлаб ким аниқлаган?
6.Ўзбек тили консонантизмида корреляциянинг қандай турлари бор?
7.Ўзбек тили вокализмида корреляциянинг қандай турлари мавжуд?
8.Вокализм системасининг шаклланишида тилнинг кўтарилиши, тилнинг ётиқ ҳаракати ва лабларнинг иштироки қандай роль ўйнайди? Улардан қайсилари унли фонемаларнинг фонологик белгиларини шакллантиради?
9.Фонема оттенкалари ва фонема қатори нима?
10.Фонема оттенкалари ҳақидаги тушунчага ким асос солган?
11.Фонема оттенкаларидан бирининг ўрнида иккинчисини қўллаб бўладими?
12.Фонемаларнинг вариация ва вариантлари қандай фарқланади?
13.Фонемаларнинг мўътадиллашуви (нейтраллашуви) ва архифонема (гиперфонема) тушунчаларини қандай изоҳлайсиз?

Таянч тушунчалар.

Фонема – сўзлар, морфемалар ва грамматик шаклларнинг товуш қобиғини, бинобарин, маъноларини ҳам фарқлаш учун хизмат қиладиган энг кичик сегмент бирлик.

Фонемаларнинг дифференциал белгилари - ўзаро қарама-қарши қўйилаётган икки фонеманинг фарқланадиган белгилари.
Фонемаларнинг интеграл белгилари - ўзаро қарама- қарши қўйилаётган икки фонеманинг фарқланмайдиган белгилари.
Фонологик оппозиция - дифференциал белгилар асосида икки фонеманинг бир-бирига қарама-қарши қўйилиши (фонологик зидланиш).
Градуал оппозиция - поғонали зидланиш.
Корреляция - бир фарқланиш белгиси асосида таркиб топган икки ва ундан ортиқ оппозициялар қатори.
Артикуляция ўрни - талаффузда иштирок этувчи асосий нутқ аъзоси ёки шу аъзонинг фаол иштирок этаётган қисми.
Артикуляция усули – нутқ аъзолари ҳосил қилган тўсиқдан ҳаво оқимининг портлаб, сирғалиб ёки титраб ўтиши.
Жаранглилик-жарангсизлик белгиларига асосланган оппозициялар- ундош товушларнинг жаранглилик ва жарангсизлик белгилари асосида зидланиш ҳосил қилиши.
Лабланиш ва лабланмаслик оппозицияси - унли фонема-ларнинг лаблар иштирокига кўра зидланиши.
Тилнинг уч даражали кўтарилиши- унли фонемаларнинг ҳосил бўлишида тилнинг танглай томон кўтарилиш даражаси: қуйи кўтарилиш, ўрта кўтарилиш, юқори кўтарилиш каби.
Фонема оттенкалари - фонемаларнинг талаффуздаги реал кўринишлари.
Комбинатор оттенка - фонеманинг сўз таркибидаги товуш-лар таъсирида юзага келган кўриниши.
Позицион оттенка- фонеманинг сўз ёки бўғиндаги позиция талабига мослашган кўриниши.
Вариация- фонема оттенкасининг Москва фонологлари мактабига хос номи.
Транскрипция- фонемаларнинг турли оттенкаларини, шунингдек, лаҳжа ва шеваларга хос фонетик хусусиятларни ёзувда аниқ ифодалаш учун шакллантирилган махсус график белгилар тизими.
Ҳозирги ўзбек адабий тили
вокализми.

Адабиётлар:1[44-63],4[20-22],10[35-42],16[16-20],20[15-17], 24[17-21], 26[8-25].

29-§. Вокализм ўзбек адабий тилининг унлилари тизимидир. У 6 та фонемани – и,э,а,у,ў,о товушларини ўз ичига олади. Ҳозирги (кириллча) ўзбек ёзувида бу 6 та фонема учун 10 та ҳарф (и,э,а,у,ў,о,е,ё,ю,я), янги (лотинча) ўзбек ёзувида эса 6 та ҳарф (i,e,a,u,o,o') ишлатилади. Фонемалар миқдори билан ҳарфлар (графемалар) миқдори ўртасидаги бундай ҳар хиллик уларнинг бошқа-бошқа ҳодисалар эканлигидан далолат беради. (Бу ҳақда дарсликнинг "Графика" бўлимига қаралсин.)

Унли фонемалар ундошлардан қуйидаги белгиларига кўра фарқланади: а) физик-акустик жиҳатдан: унлилар овоздан таркиб топади, унда шовқин қатнашмайди. Ундош товуш таркибида эса шовқиннинг бўлиши шарт; б)анатомик-физиологик жиҳатдан: унли товушлар талаффузида нутқ аъзолари тўсиқ (фокус) ҳосил қилмайди, бу ҳол ўпкадан келаётган ҳаво оқимининг оғиз бўшлиғида тўсиққа учрамай ўтишини таъминлайди. Ундошлар артикуляциясида эса албатта тўсиқ (фокус) ҳосил қилинади, ҳаво оқими шу тўсиқдан портлаб, сирғалиб ёки титраб ўтади, бу жараён ундош товуш учун керак бўлган шовқинни юзага келтиради; в) лингвистик-функционал жиҳатдан: унлилар ҳам, ундошлар ҳам сўз ва морфема таркибида "қурилиш материали" сифатида (шакллантирувчи функцияда) қатнашади; шакллан-тирилган фонетик сўз ёки морфемаларнинг товуш қобиғини бир-биридан фарқлайди, шу орқали уларнинг маъноларини тафовутлаш имконини яратади. Яна: унлилар бўғин ҳосил қилувчи асосий товушдир, ундош фонемалар эса унли билан бирга қатнашади, ўзича бўғин ҳосил қилмайди (сонантлар бундан мустасно, чунки уларда бўғин ҳосил қилиш хусусияти бор)¹. Шунинг учун бўғин таркибидаги унли шу бўгиннинг чўққиси ("вершина слога") саналади. Бундан ташқари, унлининг ёлғиз ўзи лексик ёки морфологик бирлик статусига кўтарилиши мумкин: учинчи шахс, бирлик маъносидаги "у" олмошининг, шунингдек "а?" сўроқ юкламасининг ифода плани ---моддий-материал асоси бир унлидан иборатлиги бунинг далилидир. Ундошларда эса бу хусусият йўқ.
30-§. Ўзбек тилшунослигида унли фонемалар қуйидаги уч белги асосида тасниф қилинади:
1.Лабларнинг иштирокига кўра: а) лаблашган унлилар (у,ў,о). Бу унлиларни талаффуз қилишда лаблар доира шаклида бир оз чўзилади; б) лаблашмаган унлилар (и,э,а). Бу унлиларни талаффуз қилишда лаблар доира шаклига кирмайди ва чўзилмайди. Таснифнинг бу тури фонологик системадаги "лабланиш-лабланмаслик оппозицияси" талабларидан келиб чиқади.
2.Тилнинг вертикал ҳаракатига кўра: а) юқори тор унлилар (и,у). Бу унлиларни талаффуз қилишда оғиз тор очилади, тил билан қаттиқ танглай ораси ҳам тор бўлади; б) ўрта кенг унлилар (э,ў). Бу унлиларни талаффуз қилишда оғиз ўрта даражада очилади, тил билан қаттиқ танглай ораси ҳам ўртача кенгликда (юқори кўтарилиш билан қуйи кўтарилиш орасида) бўлади; в) қуйи кенг унлилар (а,о). Бу унлиларни талаффуз қилишда оғиз кенг очилади, тил билан қаттиқ танглай ораси ҳам юқоридаги икки ҳолатдан анча кенг бўлади. Таснифнинг бу тури фонологик системадаги "тилнинг уч даражали кўтарилиши" оппозициясига асосланади.
3.Тилнинг горизонтал (ётиқ) ҳаракатига кўра: а) олд қатор унлилар (и,э,а). Бу унлиларни талаффуз қилишда тилнинг учки қисми пастки тишларга тиралади (демак, олдинга чўзилади); б)орқа қатор унлилар (у,ў,о). Бу унлиларни талаффуз қилишда тилнинг учки қисми пастки тишларга тиралмайди (демак, бир оз орқага тортилган бўлади).
Таснифнинг биринчи ва иккинчи моддаларидаги белгилар (лабланиш-лабланмаслик, тилнинг юқори, ўрта ва қуйи кўтарилишига асосланган аломатлар) фонемаларнинг фонологик хусусиятларини ифодалайди. Учинчи моддадаги белги (ётиқ ҳаракатдаги аломатлар) эса ўзича фонологик роль ўйнамайди, чунки товушларнинг олд қатор ёки орқа қатор бўлиши лабларнинг иштирокига боғлиқ: лабланмаслик тилнинг тиш томон силжишини, лабланиш эса тилнинг тишдан орқага тортилишини тақозо қилади. Демак, олд қатор (и,э,а,) ва орқа қатор (у,ў,о) унлиларининг фонологик хусусияти лаблар иштирокисиз намоён бўлмайди.

Таснифнинг бу тури қуйидаги жадвал шаклида берилиши мумкин;

№	Тилнинг вертикал (тик) ҳаракатига кўра	Тилнинг горизонтал (ётиқ) ҳаракатига ва лабларнинг иштирокига кўра.
		Олд қатор, лабланмаган	Орқа қатор, лабланган
1.	Юқори тор унлилар	и	у
2.	Ўрта кенг унлилар	э	ў
3.	Қуйи кенг унлилар	а	о

Ўзбек тилшунослигида унли фонемаларнинг бошқачароқ таснифлари ҳам бор. Чунончи, "Ўзбек тилининг тараққиёт босқичлари" (Б. Тўчибоев) номли қўлланмада вокализм тизимининг қадимги туркий, эски ўзбек ва ҳозирги ўзбек адабий тилларидаги ҳолатлари диахрон (тарихий) планда ўрганилиб, ҳозирги ўзбек адабий тили вокализмида ҳам, эски ўзбек адабий тилида бўлганидек, 9 та унли бор, деган хулоса берилади (26,25-б.) Бу унлиларнинг сифат белгилари ҳам бошқачароқ баҳоланади. Қўлланмада келтирилган қуйидаги жадвалга эътибор беринг:

Ҳозирги ўзбек адабий тилидаги унлилар тизими.

Лабларнинг иштирокига кўра		Лабланмаган		Лабланган
Тилнинг тик ҳаракатига кўра	Тилнинг тўғри йўналишига кўра	Тил олди	Тил орқа	Тил олди	Тил орқа
Тор		и	ў	ÿ	у
Ўрта кенг		э		о	о
Кенг		э		а

Юқоридаги жадвалдан қуйидагилар маълум бўлади: а) ҳозирги ўзбек адабий тили вокализмида унлиларнинг контраст жуфтлари мавжуд: и-ў,ÿ-у, о-о,э-а каби; б)лабланмаган унлилар 3 та эмас, 4та (и,э, ,ў); в) лабланганлар эса 5 та (у, ,о,о,а);
Проф. О. Азизов ҳозирги ўзбек адабий тили вокализмини қуйидагича тасниф қилади (4,20-21):
1.Тилнинг кўтарилиши ва унинг танглай томон яқинлашувига кўра:
а) тил олди (олдинги қатор) унлилари –и(ъ),э;
б) тил орқа (орқа қатор) унлилари – ў(ь),а,у,о;
2.Лабларнинг ҳолати ва иштирокига кўра:
а) лабланган – у,ÿ,о,ö;
б) лабланмаган – (ä),а, (ã),и,ў.
3.Тилнинг кўтарилиши ва оғизнинг очилиш даражасига кўра:
а) тор унлилар – и(i),ў,у,ÿ;
б) ўрта кенг унлилар – э,о,ö;
в) кенг унлилар – (ä),а, (ã).
Юқоридаги таснифни хулосалаб, муаллиф шундай дейди: "Ҳозирги замон ўзбек адабий тилида олтида унли фонема бўлиб, уларни белгиларига кўра жадвалда шундай кўрсатиш мумкин (4,21-б):

Тилнинг кўтарилиш ўрнига кўра	Тил олди (олдинги қатор)		Тил орқа қатор
Лабнинг ҳолати ва иштирокига кўра	лабланма-ганлар	Лаблан-ганлар	Лабланма- ганлар	Лаблан-ганлар
Тилнинг кўтарилиш ва оғизнинг очилиш даражасига кўра
Тор унлилар	и	ÿ	ў	У
Ўрта кенг унлилар	э	Ö	-	О
Кенг унлилар	э(а)	-	а (а)

Рисоладан келтирилган бу маълумотларни (тасниф ва жадвални) қуйидагича шарҳлаш мумкин: ўзбек адабий тили вокализми 6 унлидан иборат, аммо уларнинг нутқдаги реал кўринишлари (демак, оттенкалари) анча кўп. "Уларни белгиларига кўра жадвалда шундай кўрсатиш мумкин" дейилганда айни шу оттенкалар назарда тутилган бўлса керак.
Проф. М. Миртожиевнинг "Ўзбек тили фонетикаси" ўқув қўлланмасида ҳам бу масала ўзгача ёритилган. Унда тор унлиларга i,ь,и,ў,у,у, ўрта кенг унлиларга э,е,о, , кенг унлиларга эса э,а, товушлари киритилган. Тилнинг ёнлама ҳаракатига кўра улар олд қатор (i,и,у,э,о, ) ва орқа қатор (ь,ў,у,о,а) типларга, лаб иштирокига кўра эса лабланган (у,у,q,о) ва лабланмаган (i,и,э, ) типларга бўлинган. Бу таснифда русча ўзлашмаларда қўлланадиган и,ў фонемаларининг ўзбек тили вокализми таркибида берилганини кўрамиз (16,16-20).
Шундай қилиб, ўзбек адабий тили вокализмининг таснифи ва тавсифи масалалари ҳозирча анча мунозарали бўлиб қолаётганлигини англаш қийин эмас. Бундай мунозараларга сабаб бўлаётган омиллар қаторида қуйидагилар бор: 1) эски ўзбек адабий тили вокализмига хос 9 унлили тизимнинг ҳамда шу тизимга хос контраст жуфтликларнинг (и-ў,у-у, -а,q-о каби оппозицияларнинг) ҳозирги ўзбек адабий тили вокализмида ҳам сақланганлигини асослашга интилиш; 2) қипчоқ лаҳжаси шевалари вокализмига хос фонологик хусусиятларнинг ҳозирги ўзбек адабий тили вокализмида борлигини асослаш ҳаракати; 3) фонемалар ўрнида уларнинг оттенкаларини (аллофонлари, вариацияларини) кўрсатиш ҳолатларининг мавжудлиги; 4) қуйи кенг " " фонемасининг лабланиш-лабланмаслик белгисига берилаётган тавсифларнинг ҳар хиллиги ва бошқалар.
31-§. Айрим унлилар тавсифи:
"и" фонемаси- юқори тор, олд қатор, лабланмаган унли. Бу фонема сўзнинг барча бўғинларида учрайди; икки ( биринчи ва охирги бўғинларда), биринчи (биринчи,иккинчи ва охирги бўғинларда) каби. У чуқур тил орқа қ,ғ,х ундошлари билан ёнма-ён келганда йўғон (орқа қатор) унли тарзида, бошқа барча позицияларда эса ингичка (олд қатор) унли сифатида талаффуз қилинади. Қиёс қилинг: кир ва қир, таркиб ва тарғиб,ҳиммат ва хилват каби. Урғусиз бўғинда кучсизланади: бироқ, билан