O‘zbekiston davlat jahon tillari universiteti “Tasdiqlayman” o‘quv ishlari bo‘yicha prorektor

Katta yarim sharlar filogenetik jihatdan markaziy nerv tizimining eng yangi, rivojlangan qismi bo‘lib, ular odamda hayvonlarnikidan tubdan farq qiladi. Katta yarim sharlar bosh miyani qoplab turuvchi juft a’zo bo‘lib, ikkala yarim shar bir-biri bilan qadoqsimon tana yordamida tutashgan. Katta yarim sharlar sathida turli buramalar ko‘pligidan yuzasi 1,7-2,0 m² gacha etib boradi. O‘ng va chap yarim sharlar miya umumiy og‘irligining 80% ini tashkil qiladi. Neyronlarning umumiy soni 12-18 mlrd atrofida bo‘lib, ular 6 qavatni tashkil qiladi. Miyaning har bir yarim shari funksional jihatdan 4 bo‘lakka (peshona, tepa, orqa va chakka) ajratiladi. Katta yarim sharlarning turli qismlari har xil funksional ahamiyatga ega.
Harakat funksiyasi. 1870 yilda nemis fiziologlari G.Frits va E. Xitsig katta yarim sharlarning oldingi tomonidagi turli bo‘limlariga ta’sir etib aniqlashdiki, ta’sir natijasida tananing ma’lum bir qismlarida harakatlar vujudga kelgan. SHuning uchun katta yarim sharlarning oldingi egatida joylashgan qismi harakat po‘stlog‘i deb nomlangan. Refleksogen zonadagi ma’lum bir qism qitiqlansa, tananing qarama-qarshi tomonida ma’lum bir a’zoning harakati ro‘y beradi. Bir xil ta’sirga javoban turli a’zolarning harakat faolligi bir xil bo‘lmaydi. Eng nozik harakatlarni bajaruvchi tana qismlari (barmoqlar, til, og‘iz) bu po‘stloq yuzasidan keng joy egallagan. Qayd qilingan harakat markazidan chiqqan o‘tkazuvchi yo‘llar uzunchoq miyada chorraha hosil qilib, tananing qarama-qarshi tomonlariga yo‘naladi.
Sezuvchi funksiya. Motor yoki harakatlanuvchi po‘stlokdan tananing turli qismlarini harakatga keltiruvchi signallar yuboriladi. Harakatga keltiruvchi signallarni qabul qiluvchi zona markaziy buramaning orqa tomonidagi sensor yoki sezuvchi po‘stloqda joylashgan. Impulslar katta yarim sharlar po‘stlog‘iga talamus yadrolari va unga taqalib turuvchi tuzilmalar orqali etib boradi. Analizatorlarning po‘stloqda joylashgan markazlari katta yarim sharlar po‘stlog‘ining sensor zonalari deb ataladi. Taktil sezgining zonasi markaziy egatchaning oldingi tarafida joylashgan bo‘lib, uning po‘stloqdagi proeksiyasi turli sezgi a’zolari uchun bir xil emas.
Ikkala yarim shardagi ensa bo‘laklarining ichki yuzasida ko‘rish zonasi joylashgan. Turli narsalarni kurish bu zonalar ishtirokida ro‘y beradi. Eshitish retseptori ikkala yarim sharning chakka pushtasida joylashgan. Har xil balanllikdagi tovushlar eshitilganda ichki quloq chig‘anoq retseptorlarida vujudga keluvchi impulslar po‘stloq hujayralarining turli guruhlariga etib keladi. Ensa qismidagi-ko‘rish, chakka qismidagi-eshitish va tepa qismida-umumiy sezuvchilik va harakat zonalaridan tashqari, chakka ostki qismida ta’m bilish, hid bilish sezuv markazlari mavjud.