O’zbekiston davlat jahon tillari universiteti qo’lyozma huquqida udk hotamova iroda ibrohimovna

Jadval 1.1. Qo’shma so’z va so’z birikmalari komponentlari 
So’z birikmasidagi elementlar 
Qo’shma so’z elementlari 
O’z mustaqilligini saqlaydi 
Yaxlit bitta ma’no beradi 
Erkin holatda 
O’zaro zich bog’lanadi 
Sintaktik munosabat bo’ladi 
Leksik munosabat bo’ladi 
Jadvaldan ko’rishimiz mumkinki, so’z birikmasi elementlari o’z 
mustaqilligini saqlaydi va erkindir. Qo’shma so’zlar tarkibidagi elementlar esa 
aksincha yaxlit bitta ma’no beradi va o’zaro zich. Shu sababga ko’ra qo’shma 
so’zlar gapda birgina vazifani bajaradi va bir gap bo’lagi bo’lib keladi. 
Yuqoridagilarni endi bir misol orqali isbotini ko’rsak: 
Sitora qizil shapka kiydi. 
Qizil
sifati 
shapka
so’zining aniqlovchisi bo’lib uning rangi–tusini bildirmoqda. 
Qizilshapkacha buvisiga ovqat olib ketdi. 
Bu yerda ushbu so’z ertakdagi qiz nomi. 
Bu yerdagi 
qizil 
sifatida aniqlovchilik vazifasi bo’lmaydi va 
shapka
so’zi bilan 
bog’lanib yangi leksik ma’no, ya’ni qiz ismi ma’nosini beradi.
Shunday qilib, qo’shma so’z va so’z birikmasi farqlarini aniqlashda biz 
albatta fonetik, morfologik, sintaktik va orfografik tomonlarni inobatga olishimiz 
kerak.
Endi qo’shma so’zlarning o’zigagina xos bo’lgan ayrim xususiyatlarni 
ko’rib chiqsak. Ular yuqoridagi fonetik, morfologik xususiyatlar bilan bog’liqdir: 
fonetik jihatdan qo’shma so’zlar odatda yagona bosh urg’u olishi bilan farqlanadi. 
O’zbek tilida ko’pgina qo’shma so’zlar bir asosiy urg’uli va urg’u oxirgi 
elementning so’ngi bo’g’iniga tushadi, masalan: 
Toshqo’rg’on, mingboshi, 
oshqozon.
“
Toshqo’rg’on
” – qo’shma so’z va bir urg’uli, joy nomi (Toshkent 
viloyati), “tosh qo’rg’on” so’z birikmasi – toshdan yasalgan qo’rg’on. Ingliz tilida 
ham ko’pgina qo’shma so’zlar bir bosh urg’uli hisoblanadi. Masalan: ‘
ice–cream –

---

qo’shma so’z bo’lib, muzqaymoq ma’nosida, 
ice cream
– so’z birikmasining har 
biriga alohida urg’u tushadi. Sovuq krem (pishiriq uchun).