Sstenariy yozish deganda mavjud vaziyatdan kelib chiqib kelajak holati qadam-baqadam qanday shakllanishi mumkinligini ko’rsatish maqsadida hodisalarning mantiqiy izchilligini aniqlash metodi tushuniladi. Bu ta’rifni amerikalik taniqli prognozchi G. Kan bergan. Mohiyat e’tibori bilan bu metod ekspert baholash metodiga yaqin, ammo bunda u iqtisodiy modellashtirishga xos bo’lgan tizimli yondashuvni o’zida mujas-samlashtirgan.
Hozirgi zamon iqtisod fanida qaysi iqtisodiy vazifa birinchi navbatda hal etshshshiga qarab ilmiy progaoz qilishning ikki turi: tadqiqotchilik progaozi (izlanshp yo’sinida prognoz qilish) va normativ prognoz qilish tafovut etiladi. Tarixiy tendenstiyalarni analizdan o’tkazish asosida iqgisodiy rivojlanishning ob’ektiv mavjud tendenstiyalarini prognoz qilish tadqiqotchilik prognozi deb ataladi. Mazkur prognoz turi rivojlanishning inerstiyalilik belgisidan foydalanishga asoslana-di. Bunda zamonda mo’ljal olish «hozirgi zamondan kelajakka» sxemasi bo’yicha amalga oshiriladi. Iqtisodiy prognoz- bu hozirgi zamondan prognoz sarhadiga tomon inerstiya bo’yicha harakatlanishda iqtisodiy rivojlanishni ko’rib chiqish natijasida olingan prognoz ob’ektining kelajakning ma’lum davridagi holati manzarasvdir. Kelajakning ma’lum belgilangan davrida muayyan iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy va boshqa maqsadlarga eripshsh imkonini beradigan iqgisodiy rivojlanish tendenstiyalarini prognoz qilish normativ prognoz qilish deb ataladi. Bu holda zamonda mo’ljal olish «kelajaqdan hozirgi zamonga» sxemasi bo’yicha amalga oshiriladi.
Iqtisodiy jarayonlar va hodisalarni prognoz qilish metodologiyasi tadqiq qilishning quyidagi asosiy bosqichlarini o’z ichiga oladi: prognoz qilishdan oldin mo’ljal olish (prognoz ob’ektini, predmetini, tadqiqot maqsadlari, vazifalari, ishchi gipotezalari, metodlari, tuzilishi va tashkilotini aniqlash); prognoz muddati (ma’lumotlar to’plash, ob’ektning jqtisodiy rivojlanishigaularning ta’sirini o’rganish, olingan ma’lumotlarni qayta ishlash); ob’ektning xususiyati va tuzilishini aks etshruvchi iqtisodiy ko’rsatkichlar va o’lchamlar tizimini o’z ichiga oluvchi bopshangich modeya; tadqiqotchilik prognozi (istiq-bollar va muammolarni aniqlash uchun prognoz fonidagi omillarni e’tiborga olgan holda boshlang’ich modelni kelajakka proekstiya qilish); normativ prognoz, ya’ni boshlang’ich modelni kelajakka proekstiya qilish; progaostik modellarning haqqoniylik darajasini baholash va ularga aniqlik kiritish; ekspertlarni so’rovdan o’tkazish; prognostik modellar asosida qabul qilinadigan qarorlarni maqbullashtirish uchun tavsiyalar ishlab chiqish.
Iqtisod sohasida prognoz va ilmiy bashorat qilishning vazifasi o’rganilayotgan ob’ektning iqtisodiy rivojlanishi sabablari, qonunlari va harakatlantiruvchi kuchlarini ochib berish, ular asosida kelajak haqida axborot olishdan iborat. Iqtisodiy rivojlanishni prognoz qilish natijalaridan ijtimoiy jarayonlarni maqbul boshqarish strategiyasini ishlab chiqishda foydalanish mumkin.
Ilmiy bilish va ijod nafaqat kelajakni bashorat va prognoz qilish, balki uni ongli ravishda shakllantirish imkonini ham beradi. Fanning evristik ma’nosini «Bashorat qilshp uchun bilish, bilish uchun bashorat qilish», deb ta’riflash mumkin. Ilmiy ijod tarixi ko’p jihatdan ilmiy bashorat tarixidir. Uning kuchi va qamrovi fanning ijodiy, bilish salohiyatining etuklikdarajasini ko’rsatadi.
O’zbekiston Prezvdenti I.A. Karimov ishlab chiqqan «Bozorga o’tishning o’zbek modeli» demokratiya, bozor iqtisodiga o’tish va fuqarolik jamiyati qurish sharoitlarida mamlakatimizning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanshshshi teran ijodiy-ilmiy bashorat qilishning yorqin namunasvdir. Bu model iqtisod, sostiologiya, politologiya, ijtimoiy prognoz sohasidagi jahonga mashhur mutaxassislarning olqishiga sazovor bo’ldi.
Mazkur model iqtisodiy rivojlanish sohasida iqgisodiy-xo’jalik faoliyatini har tomonlama analizdan o’tkazish va bu faoliyatning barcha omshsharini e’tiborga olish vazifasini hal qiladi. Bunday analiz jamiyat taraqqiyotining ijtimoiych; iyosiy va ilmiy-texnikaviy omillarida sodir bo’lgan o’zgarishlarni e’tiborga olgan holda iqtisxediy rivojlanish jarayonlarini tushuntirish, bashorat qilish va boshqarish uchun zarurdir. «O’zbek modeli» ilmiy ishlab chiqilgan va hayotga muvaffaqiyatli tatbiq etilayotgan ijodiy bashorat namunasi sifatida bo-zor, fuqarolik jamiyati va har tomonlama rivojlangan demok-ratiya sari O’zbekistonning harakatini ijtimoiy boshqarishning ilmiy va metodologik negizini tashkil etadi.
«Mohiyatni tushunib etmasdan, yumuq ko’z va shoshma-shosharlik bilan maqsad sari erkin suzishgachiqish mumkin emasligini biz hammamiz yaxshi tushunishimiz kerak, - deb qayd etadi I.A. Karimov. - Buning uchun avvalambor aniq yo’nalishni belgilash, mustahkam kemani tanlash, ishonchli jamoani to’plash, uni og’ir sharoitlarda suzishga o’rgatish va faqat shundan keyin yo’lga chiqish kerak. Bu esa juda ogir va murakkab vazifadir. Bularning barchasini e’tiborga olib, biz mustaqillikni qo’lga kiritgan paytimizdan boshlab iqtisodiy ishoxotlarni amalga opshrishning nazariy va amaliy mexanizmlarini ishlab chiqish bilan shug’ullanyapmiz».
