O`zbekison respublikasi

2.2.Kristall fosforlar
Hozirgi vaqtda fluorestsentsiyalanadigan va fosforestsentsiyalanadigan moddalar oʻrtasida aniq chegara boʻlmasa ham fosfores- tsentsiyalanadigan moddalar sinfiga kiritish mumkin boʻlgan moddalar bor. Xususan, bunday moddalar qatoriga kristall fosforlar deb ataladigan moddalar kiritilib, bu moddalar intensivligi . juda katta boʻlgan yoruglanish beradi va shuning uchun katta amaliy ahamiyatga ega. Bunday fosforlarning asosini toza koʻrnishda fluorestsentsiyalanmaydigach noorganik moddalar tashkil qiladi. Bu moddalarga «aktivatorlar» deb ataladigan baʼzi aralashmalardan juda kam miqdor (10²—10⁴ °/0) qoʻshilsa, bu moddalar intensiv ravishda fosforestsentsiyalanadigan boʻlib qoladi. Koʻp hollarda bunday aktivatorlar sifatida metallarning birikmalaridan foydalaniladi. Masalan, fosforestsentsiyalanadigan ekranlar yasashda ishlatiladigan yorqin fosfor tarkibida marganets, vismut yoki mis bulgan birikmalarning kam mitsdorlari bilan aktivlantirilgan rux sulg’fididaya tashkil topgan. Bunday fosforestsentsiyalanadigan moddalarning soʻng nurlanishi uzoq va yuqorida aytilganday, temperaturaga koʻp bogʻliq. Temperatura koʻtarilganda yoruglanishiing davom etinvatsti keskin kamayadi, lekin ravshanligi koʻp ortadi. Bu hodisani quyidagi sodda tajribada kuzatish mumkin. Rux sulg’fidli ekranni elektr yerining yorqin nuri bilan yoritib fosforestsentsiyalaymiz. Bu ekranni qorongi joyga koʻchirsak, ekran bir necha minut davomida srishib turib, asta-sekin soʻnadi. Agar yoruglik chiqarayotgan ekranning orqa tomoniga qizdirilgan jism, masalan, qizdirilgan disk tegizib qoʻysak, ekranning isigan soxasi yorkin chaqnaydi va isitilgan sohaning chegaralarini koʻrsatadi. Lekin qisqa muddatdan soʻng bu soha atrofdagi sohaga qaraganda hʼqorongiroq boʻlib koʻrinadi, chunki yorqin nurlanishdan soʻng tez soʻnish (yorugsizlanish) keladi. Ulchashlarning kursatishicha, yorugsizlanishni minglab marta tezlashtirganda (masalan, 1300° S gacha qizdirilganda yoruglanish vaqti bir necha soatdan 0,1 s gacha qiqaradi) ham yoruglik yigindisi, yaʼni yoruglanish intensivligtsdan vaqt boʻyicha olingan integral amalda oʻzgarmas boʻlib qoladi. Fosforestsentsiya hodisalarida Stoks qoidasi xam toʻgri boʻladi. Juda koʻp moddalar ulg’trabinafsha nurlar va Rentgen nurlari taʼsirida koʻrinuvchan yoruglik chiqarib fosforestsentsiyalanadi. Bu holdan koʻzga koʻrinmas qisqa toʻlqini nurlarni (radia-tsiyani) tekshirishda. foydalaniladi; fosforestsentsiyalanadigan ekranlar juda 'keng tarqalgan. Shu bilan birga fosforestsentsiya xrdisasidan infratsizil soxani urganish uchun ham foydalanish mumkin. Tajriba fosforestsentsiya infratqizil nurlanish taʼsirida soʻnishini koʻrsatadi. Fosforestsentsiyalanuvchi (oldindan uygotilgan) ekranga tutash spektrnts tushiramiz. Bir qancha vaqtdan soʻng ekrandagi spektrning infratsizil sohasi toʻgri kelgan joylarning fosforestsentsiyasi soʻnadi, qolgan joylar esa ilgarigicha fosforestsentsiyalanadi, natijada infratqizil nurlarning izini ekrandagi qorongi polosalar tarzida kurish mumkin. Bundan infratqizil sohada fotosurat olish uchun (X = 1,7 mkm gacha) yoki koʻrinmas infratqizil nurlar chitsarayotgan buyumning frtosuratini olish uchun foydalanish mumkin. Fosforestsentsiyalanadigan ekranga infratqizil nurlar taʼsir qilganda fosforestsentsiya qisqa muddatga kuchayishi mumkin; hozirgi vaqtda bu jihatdan juda effektiv boʻlgan va amalda keng tatbih etiladigan fosforlar tayyorlangan. Lekin infratqizil nurlarning taʼsiri qizitishdangina iborat emas. Xususan, infratqizil nurlar taʼsirida yoruglik yigʻindisi kamayishi (sinishi) mumkin. Fosforlarning foydaliish koeffitsienti, yaʼni yoruglik koʻrinishida chiqarilayotgan energiyaning umumiy miqdorining uygotishda fosfor yutgan yoruglik energiyasiga nisbati juda katta (baʼzan birga yaqin) boʻlishi mumkin. Foydali ish koeffitsientining katta boʻlishi fosforlardan yoruglik manbalari sifatida foydalanish imkoniyatini beradi. Gaz-yoruglik lampalarining rang- dorligini yaxshilash va rejaliligini oshirishda fosforlar samarali ishlatilganligi haqiida aytib oʻtilgan edi. Lyuminestsentsiyaning muhim xususiyatlaridan biri moddaning 1 kontsentratsiyasi juda kam boʻlganda ham yoʻruglanishini kuzatish imkoniyati bor ekanligidadir. Taxminan 10-9 g/sm kontsentratsiya kuzatish uchun yetarli; qulay kuzatish uchun kub santimetrning undan bir necha qismiga teng hajm kifoya qilgani uchun fluorestsentsiyalanadigan 10“¹⁰ g modda xarakterli yoruglanishi boʻyicha aniqlash uchun yetarli boʻladi. Kontsentratsiya 10“*—10-⁷ g/sm3 ga teng boʻlganda kuzatish ayniqsa qulay boʻladi. Lyuminestsent kuzatishlarning sezgirligi bunchalik yuqori boʻlishi Lyuminestsent analizdan juda koʻp muhim amaliy masalalarni hal qilishda foydalanish imkoniyatini beradi. Xozirgi vaqtda lyuminestsent analiz koʻp qoʻllaniladi.
Neftning yoki uning tarkibidagi aralashmalarning fluorestsentsiyasi juda kuchli boʻladi. Bu holdan parmalab huduh qazishda tez razvedka matssadlari uchun keng'foydalaniladi. Parmalaganda chiqdan jinslarning neftizlari bor boʻlgan parchalarining fluorestsentsiya- sini kuzatib, neft beruvchi qatlamlarning yaqinligi va baʼzan neftiing sifati haqida xulosa chiqarish mumkin. Lyuminestsent analiz usullaridan foydalanib, turli sortli shishalarni bir-biridan ajratish, shlaklarni sortlarga ajratib, turgun va yoʻllarga bostirish uchun ishlatiladiganlarini ajratish mumkin; toshlarning va qurilish materiallarining govaklik darajasi aniqlanadi, buning uchun bu tosh va materiallar fluores- tsentsiyalovchi eritmaga botiriladi hamda fluorestsentsiyaning tarqalish manzarasi kuzatiladi. Koʻp ximiyaviy ishlab chiqarishda, organik, texnik va biologik ximiyada lyuminestsent analizdan murakkab aralashmalarda biror komponentalarni aniqlab olish uchun foydalaniladi. Bunday analizdan tuqimachilik sanoatida unumli foydalanilib, u yerda gazlamalarda koʻzga koʻrinmaydigan yog doglarini topish mumkin; paleontologii tekshirishlarda-qazib olingan hayvonlar izlarining fluorestsent suratlari oddiy suratlari

2.2.rasm. Qazib topilgan xasharotlar izlarining kontrastligini* koʻpaytirishda lyuminestsentsiyadan foydalanish.
a- oddiy surat; b — lyuminestsentsiya xosil tsiluvchi ulg’trabinafsha nurlar bilan yoritib olingan surat.
Kirminalistika ishida lyuminestsent analiz yordamida qon izlarini yengil aniqlash hamda koʻrinmas siyohlar bilan yozilgan xatlarni oʻqish mumkin va vohakazo. Koʻp minerallarning foto- lyuminestsentsiyasi va katodolyuminestsentsiyasi geologik qidiruv ishlarini yengillashtiradi, bunda bevosita porodalarda qidiruv olib borish imkoniyatini beradigan koʻchma yoritgichlardan foydalanish mumkin. Juda kam fluorestsentsiyalanadigan qoʻshilmalarni mikroskop yordamida kuzatish mumkin. Sifatga oid bu va boshqa tekshirish ishlari lyuminestsent ana- lizining butun imkoniyatlarini koʻrsatib berolmaydi. Bu usulni miqdoriy tekshirishlarda dam qoʻllash mumkin. Buning uchun oʻrganilayotgan modda bilan xarakterli reaktsiyaga kirishib fluores-tsentsiyalanuvchi mahsulot beruvchi reaktiv topiladi va mahsulot lyuminestsent analiz yordamida kuzatiladi. Lyuminestsent usul juda yuqori darajada sezgir boʻlgani uchun boshlangich moddaning miqdori juda kam boʻlishi mumkin. Masalan, juda katta balandlikdagi davoning tarkibidagi ozon miqdori bu usul bilan oʻlchandi, bunda tekshiriladigan 10—20 l xavo katta balandliklarda uchayotgan stratostatlar yordamida olinib, bu balandliklarda bosim 15—20 mm sim. ust.ga.teng. Shunday qilib, tekshiruvchining qoʻlida atigi 0,5 g davo boʻlgan. Shu davodagi ozonning miqdori 0,00001°/o dan kam boʻlishiga qaramay, bu ozon juda ishonchli ravishda oʻlchangan.

2.3.rasm.Koʻrinmas siyoxlar bilan yozilgan xatni lyuminestsentsiya yordamida aniqlash.
a–oddiy surat; b — lyuminestsent surat.
XULOSA.
Atom va molekulalarning nurlanishi spektrll qonuniyatlar. Iyuminestsentsiyaning taʼifi va davom etish vaqtining mezoni.mavzuga oid ilmiy va metodik adabiyotlarni o`rganish va taxlil qilish, mavzuni o`rganish davomida bilim va ko`nikmalarni oshirish, optik asboblar yordamida labaratoriyada kuzatish, ta’ilmning interfaol usulini eng qulay yo`llarni o`rganish, tajriba va kuzatishlar orqali bilimlarni mustahkamlash.
Atom va molekulalarning nurlanishi spektrll qonuniyatlar. Iyuminestsentsiyaning taʼifi va davom etish vaqtining mezoni.
Bugʻlarning yuqorida koʻrilgan fluorestsentsiya hodisasi. Lyuminestsentsiyani kuzatish sharoitlarini Stoks qoidasidan foydalanib yaxshilash mumkin, buning uchun uygotuvchi nurlarning yoʻliga lyuminestsentsiyaning toʻlqin uzunliklariga.
Kurs ishi 2 ta bob, 4 ta bo`lim, foydalanilgan adabiyotlar, xulosa va kurs ishi uchun ilova qilingan 8 ta rasm va 2 ta jadvaldan iborat. Biz issiqlik (yaʼni temperaturali) nurlanishini Kirxgof qonuniga buysunuvchi muvozanatli nurlanish sifatida taʼriflagan edik. Shu bilan biz issiqlik nurlanishini yoruglanishning muvozanatda bulmaydigan boshqa turlaridan farq qilgan edik. Biroq tayinli bir temperaturada intensivligi issiqlik nurlanishidan katta boʻlishi mumkin boʻlgan muvozanatda boʻlmagan yorug- lanishlar qatorida har xil turlar uchraydi. Shular qatoriga lyuminestsentsiya ham kiradi, albatta, lekin sochilgan yoruglik ham, qaytgan yoruglik ham issiqlik nurlanishidan xuddi shunday farq qiladi. Lekin yoruglanishlarning lyuminestsentsiyadan boshqa turlarining hammasini majburiy yoruglik tebranishlari sifatida xarakterlash mumkin. Neftning yoki uning tarkibidagi aralashmalarning fluorestsentsiyasi juda kuchli boʻladi. Bu holdan parmalab huduh qazishda tez razvedka matssadlari uchun keng'foydalaniladi. Parmalaganda chiqdan jinslarning neftizlari bor boʻlgan parchalarining fluorestsentsiya- sini kuzatib, neft beruvchi qatlamlarning yaqinligi va baʼzan neftiing sifati haqida xulosa chiqarish mumkin. Lyuminestsent analiz usullaridan foydalanib, turli sortli shishalarni bir-biridan ajratish, shlaklarni sortlarga ajratib, turgun va yoʻllarga bostirish uchun ishlatiladiganlarini ajratish mumkin; toshlarning va qurilish materiallarining govaklik darajasi aniqlanadi, buning uchun bu tosh va materiallar fluores- tsentsiyalovchi eritmaga botiriladi hamda fluorestsentsiyaning tarqalish manzarasi kuzatiladi. Koʻp ximiyaviy ishlab chiqarishda, organik, texnik va biologik ximiyada lyuminestsent analizdan murakkab aralashmalarda biror komponentalarni aniqlab olish uchun foydalaniladi.