O‘zbek tilshunosligi kafedrasi

6. Turkiy tillarda fe’l zamolarining taraqqiyoti. Turkiy bobotil davridagi fe’l zamonlari tizimini qayta tiklash ko‘pgina qiyinchiliklarni bartaraf qilish bilan bog‘liqdir. Hozirgi turkiy tillarda fe’l zamoni doirasi turli tipdagi fe’l zamonla-rining juda ko‘pligi bilan xarakterlanadi. Mana shunday murakkab, chalkash sharoitda fe’l zamonlarining turkiy tizimining dastlabki yadrosini topish mumkinmi, degan savol tug‘iladi. Bunga, hatto qadimgi turkiy yozma yodgorliklar ham ojizlik qiladi. Buning uchun hozirgi turkiy tillardagi fe’l zamonlarining bir necha yo‘sinda, ayni paytda, tadqiq qilishga yordam beradigan alohida metodni topish kerak bo‘ladi.
Buning uchun, avvalo, u yoki bu fe’l zamonining umumiy kategoriyaga mansubligi belgilanadi yoki uning qaysi grammatik zamonga taalluqliligi aniqlanadi. So‘ngra uni hosil qilishning umumiy tarkibiy modeli yoki tarkibiy tipi aniqlanadi. Struktura tipi bo‘yicha ayni zamonning qaysi zamon kategoriyasiga va uning zamonlar taraqqiyoti tizimida qaysi semantik yo‘nalishni ifodalashini aniqlash qiyin emas.
Mana shu ma’lumotlar olingandan keyin, turli turkiy tillardagi fe’l zamonlari distributsiyasi (tarqalishi) yoki ularning qaysi tillarda keng tarqalganligini aniqlash kerak bo‘ladi. Distributsiya fe’l zamonlarining davri, uning turkiy bobotil davrida hosil bo‘lganligi yoki keyingi davr hosilasi ekanligini aniqlashga juda tez yordam beradi. Bunda turkiy tillarda ancha kam uchraydigan zamonlarni aniqlash lozim. Fe’l zamonlarining o‘ziga xos ma’no xususiyatlari va ularning qo‘llanish darajasini aniqlash ham katta ahamiyatga ega.
Turkiy tillarda fe’l zamonlarining vujudga kelishini aniqlashda bunday chalkashliklar bo‘lishiga qaramay, ular muayyan semantik qonuniyatlarga bo‘ysunadi: birinchidan, bu vaqtning qandaydir bo‘lagi (qismi) bilan bevosita bog‘liq bo‘lmagan noaniq zamonni, ikkinchidan, xarakteriga ko‘ra, ularning o‘tish plani va ushbu ma’noni ifodalash uchun maxsus belgilangan muayyan moment bilan bog‘liq noaniq zamonlarni yaratish
Ushbu ikki termin maxsus izohga muhtoj «noaniq zamon» termini uning qandaydir muayyan vaqt bo‘lagiga taalluqli ekanligini nazarda tutmaydi. Chunon-chi, tatar tilidagi ma^olay ba^ora (bola borayapti) gapi, bolaning nutq so‘zlanib turgan payda borayotganligini anglatadi. Noaniqlik shunda ko‘rinadiki, -a ko‘rsat-kichi hozirgi zamon o‘z-o‘zidan qaysidir muayyan momentdan kelib chiqadigan harakatni ifodalash uchun belgilanmagan. Uning ma’nolarining jami ancha keng, chunonchi, doimiy sodir qilinadigan harakatni anglatishi mumkin: tat. Jir qъyash tiräsindä äylänä (Yer Quyosh atrofida aylanadi).
Aksincha, hozirgi aniq zamon ko‘p ma’noga ega emas. U qandaydir muayyan vaqt bo‘lagidagi harakatni ifodalashga qaratilgan.
Qozoq tilida hozirgi zamonning ikkita: hozirgi-kelasi (ko‘chuvchi) va hozirgi konkret turi mavjud. Hozirgi-kelasi zamon doimo sodir bo‘lib turadigan harakat yoki hodisani ko‘rsatadi: qъs ъshadь (qushlar uchayapti); Seksewil jaqsь janadї (Saksovul yaxshi yonadi). Hozirgi konkret zamon, nutq so‘zlanib turgan paytda sodir bo‘lib turgan harakatni ifodalaydi: Kün javьp tъr (Yomg‘ir yog‘ayapti). Ol xat jazьp otьr (U ayni paytda xat yozayapti).