O‘zbek tilshunosligi kafedrasi «hozirgi o‘zbek tili» fanidan o‘quv- uslubiy majmua

Kesimlik kategoriyasi. Ma’lumki, kesim gap bo‘lagi sifatida dunyodagi barcha tillarning sintaktik sistemasida alohida o‘rin tutadi. Uning mavqei turkiy tillarda, ayniqsa, muhim.

Turkiyshunoslikda ham, o‘zbek tilshunosligida ham kesimlik kategoriyasini maxsus morfologik kategoriya sifatida ko‘rsatish urf bo‘lmoqda. Zero, u aloqa-munosabat shakllari sirasida to‘liq sintaktik funksiya bajarishi bilan ajralib turadi. Turkiy tillarning asosiy xususiyati shunda. Chunki aloqa-munosabat kategoriyalari sirasidagi kelishik va egalik so‘zlarni bog‘lashga xizmat qilsa va ko‘p hollarda gap bo‘laklarini belgilamasa, kesimlik shakllari so‘zlarga alohida sintaktik vazifa beradi. Boshqacha aytganda, «gap bo‘laklarini shakllantirish» belgisi ostidagi ziddiyatda kesimlik kategoriyasi bu belgiga to‘liq egaligi bilan ajralib turadi. Egalik kategoriyasi esa gap bo‘laklarini belgilamaydi, balki faqat so‘zning sintaktik munosabatini ko‘rsatadi. Kelishik kategoriyasi bu belgiga majhul munosabatda. Chunki masalan, o‘rin-payt kelishigidagi so‘z hol vazifasida ham, boshqa vazifada ham bo‘lishi mumkin. Qiyoslang: Akam shaharda yashaydi (shaharda – hol). Shaharda yashaydigan akam keldi (shaharda – aniqlovchining tarkibiy qismi, hol emas). Bosh kelishikdagi so‘z ega vazifasida ham (Akam keldi), egadan boshqa vazifada ham (Akam o‘qigan kitob) kela oladi. Shuningdek, jo‘nalish, o‘rin-payt, chiqish kelishiklari ham muayyan gap bo‘lagini shakllantirmaydi.

Kesimlik kategoriyasining ma’nolari murakkab bo‘lib, ular quyidagilardir:

1. 
   tasdiq/inkor ma’nosi;
   
2. 
   mayl ma’nosi;
   

4. 
   zamon ma’nosi;
   
5. 
   shaxs ma’nosi;
   
6. 
   son ma’nosi;
   

k) kesimni shakllantirish va uni gapning egasi va hol bilan bog‘lash.

Demak, kesimlik kategoriyasida beshta ma’noviy xususiyat va bir sintaktik vazifa mujassam. «Tasdiq/inkor, mayl-munosabat, zamon, shaxs, son, ma’nosini ifodalab, kesimni shakllantirish va uning gap kengaytiruvchilari (ega, hol) ga sintaktik munosabatini ko‘rsatish» – kesimlik kategoriyasining UGMsi.

Kesimlik kategoriyasi shakllari uchun shaxs, son, zamon, mayl, tasdiq/inkor ma’nolarini yaxlit ifodalash xos bo‘lib, bu ma’no bir qo‘shimcha bilan ham, bir necha qshimcha bilan ham ifodalanishi mumkin. Masalan, kitobni o‘qi gapida (o‘qi) so‘zshakli ikkinchi shaxs, birlik, hozirgi-kelasi zamon, tasdiq ma’nolari voqelangan bo‘lib, bitta nol shakl bilan yuzaga chiqqan. Otam – ishchi gapida ham shunday hol kuzatiladi. Kitobni o‘qimadingiz gapida shaxs-son ma’nosi (-ingiz), inkor ma’nosi (-ma), zamon ma’nosi (-di) shakli bilan alohida-alohida ravishda ifodalangan.