O‘zbek tilshunosligi kafedrasi «hozirgi o‘zbek tili» fanidan o‘quv- uslubiy majmua

23-ma’ruza. Sintaktik shakl hosil qiluvchi kategoriyalar.

Reja:

1. 
   Hozirgi o‘zbek tilida sintaktik(aloqa-munosabat) kategoriyalar turlari
   
2. 
   Kesimlik kategoriyasining ifodalanishi.
   
3. 
   Egalik kategoriyasining xususiyatlari.
   
4. 
   Kelishik kategoriyasi va uning funksional shakllari.
   

Aytilganidek, aloqa-munosabat (sintaktik) kategoriyalari so‘z turkumiga emas, balki gap bo‘laklariga, so‘zning sintaktik mavqeiga xos. Aniqrog‘i, so‘z ma’lum bir turkumga xos bo‘lganligi uchun emas, balki qaysi gap bo‘lagi vazifasida kelayotganligiga, gapda qanday sintaktik vazifa bajarayotganligiga qarab aloqa-munosabat shaklini qabul qiladi. Biroq bunda so‘z turkumining ko‘proq qaysi gap bo‘lagi vazifasiga xoslanganligi ham muhim ahamiyatga ega. Masalan, ot turkumi ko‘proq tobe mavqeda kelib, ega, to‘ldiruvchi, qaratqich aniqlovchi vazifalarini bajaradi. Kesim vazifasida kelishga esa fe’l turkumi xoslangan. Shuning uchun bu bir qarashda kelishik otga, kesimlik shakli esa fe’lga xosdek tasavvur uyg‘otadi. Bu – grammatik illuziya. Aslida barcha mustaqil so‘z turkumining barcha gap bo‘laklari vazifasida kela olishi haqidagi «aksioma» mazkur shakllarning so‘z turkumlariga munosabatini yaqqol namoyon qiladi.

So‘z turkumining gap bo‘laklari vazifasiga xoslanishi turlicha ekan, aloqa-munosabat shaklining ularning har biridagi voqelanishi o‘ziga xos. Quyida har bir so‘z turkumi misolida bu o‘ziga xoslik tahlil etiladi.

Aloqa-munosabat shaklining fe’lda voqelanishini kesimlik kategoriyasidan boshlash maqsadga muvofiq. Zero, fe’l – kesim vazifasida kelishga eng ko‘p xoslangan so‘z turkumi.