O‘zbek tilshunosligi kafedrasi «hozirgi o‘zbek tili» fanidan o‘quv- uslubiy majmua

Kelishik kategoriyasi. Kelishik kategoriyasi (qisq. KK) morfologik kategoriya sirasida ustuvor sintaktik tabiati bilan ajralib turadi. U EK bilan birgalikda sintaktik shakllarning so‘z birikmasiga xos guruhini tashkil etib, gapga xos kesimlik kategoriyasidan farqlanadi. KKning UGMsi – «sintaktik qurilmada oldingi so‘zni keyingi so‘zga bog‘lash». Bu bilan u EK ga qarama-qarshi tursa, fe’lning o‘zgalovchi kategoriyasi, bog‘lovchilar va ko‘makchilarga yaqin turadi. Ammo ulardan farqli jihatga ega. Ko‘makchidan morfologik ko‘rsatkich (qo‘shimcha) ekanligi bilan farqlanadi. Ko‘makchilar grammatik ma’no ifodalash, so‘zlarni bir-biriga bog‘lash vazifasini bajarsa-da, leksik birlik hisoblanadi. O‘zgalovchi kategoriya shakllaridan barcha mustaqil so‘zni sintaktik aloqaga kiritish, so‘zning lug‘aviy ma’nosiga ta’sir etmasligi bilan ajraladi. Holbuki, o‘zgalovchi kategoriyasi faqat fe’lga xos va fe’llarning lug‘aviy ma’nosiga ta’sir etishi bilan lug‘aviy-sintaktik mohiyatga ega. Shuning uchun ular «fe’l kelishiklari» deb ham yuritiladi. Bog‘lovchilardan esa tobe aloqa uchun xizmat qilib, so‘z birikmalariga xosligi hamda grammatik ko‘rsatkich (qo‘shimcha) ekanligi bilan farqlanadi.

KK olti shaklli sistema bo‘lib, ularning har biri o‘ziga xos ma’noviy va sintaktik xususiyatlar yaxlitligidan iborat. KK shakllari sistemasi quyidagi jadvalda aks etgan

№	Kelishik	Qo‘shim-chasi	Misollar
1	Bosh kelishik	-0	Kitob, yaxshi, o‘n, men, borish
2	Qaratqich kelishigi	-ning	Kitobning, yaxshining, o‘nning, mening, borishning
3	Tushum kelishigi	-m	Kitobni, yaxshini, o‘nni, meni, borishni
4	Jo‘nalish kelishigi	-ga	Kitobga, yaxshiga, o‘nga, menga, borishga
5	o‘rin-payt kelishigi	-da	Kitobda, yaxshida, o‘nda, mendaL borishda
6	Chiqish kelishigi	-dan	Kitobdan, yaxshidan, o‘ndan, mendan, borishdan