O‘zbek tilshunosligi kafedrasi «hozirgi o‘zbek tili» fanidan o‘quv- uslubiy majmua

O‘QUV MATERIALLARI

NAZARIY MASHG‘ULOTLAR MAZMUNI

1 0-MA’RUZA
Reja:

1. 
   Fe’llarda aloqa-munosabat kategoriyalarining voqelanishi. Kesimlik kategoriyasi.
   
2. 
   O‘zgalovchi kategoriyasi haqida umumiy ma’lumot.
   
3. 
   Ravishdosh shakli va uning variantlari.
   
4. 
   Sifatdosh shakllari va uning turlari.
   
5. 
   Harakat nomi shakli va uning turlari.
   

Kesimlik kategoriyasi. Boshqa so‘z turkumi bilan fe’l orasida tuslanishda, kesimlik bilan shakllanishda jiddiy farq borligini aytib o‘tgan edik. Bu fe’lning kesimlik vazifasini bajarish imkoniyati boyligi, kesim vazifasiga ko‘proq xoslanganligi tufayli unda mazkur ma’noni ifodalovchi vositalarning keng rivojlanganligi bilan belgilanadi.

Aytilganidek, kesimlik murakkab kategoriya, uning tarkibiy qismlari tasdiq-inkor, mayl, zamon, shaxs-son kategoriyasi. Bu kategoriyalar kesimlik kategoriyasining alohida shakllari emasmi, ularning har birini kategoriya sifatida baholashga asos bormi degan savol tug‘ilishi tabiiy. CHunki bunga o‘xshash hol o‘zgalovchi kategoriya misolida kuzatilgan edi. Ma’lumki, kategoriya shakllari bir substantsial ma’noni xususiylashtirishi kerak edi. Kesimlik kategoriyasining substantsial mohiyati murakkab, undagi tasdiq-inkor, mayl, zamon, shaxs-son ma’nosi nisbiy alohidalikka ega. SHuningdek, bu kategoriyalarning ichki shakllari boshqa kategoriyalar ma’nolari asosida emas, balki o‘zlari tegishli kategoriyalar ma’nolarini xususiylashtiradi. Masalan, zamon kategoriyasi shakllari zamon ma’nosini xususiylashtiradi (o‘tgan, hozirgi, kelasi). Shaxs-son kategoriyasi (birinchi, ikkinchi, uchinchi shaxs birlik va ko‘plik) shakllari shaxs-son ma’nosinigina xususiylashtiradi. Bunda «begona» kategoriya tajallisi kuzatilmaydi. Demak, kesimlik kategoriyasi ichki kategorial sistemalardan iborat yaxlitlik. Yaxlitlikning mohiyati shundaki, bu ichki kategoriyaning birortasi ikkinchisisiz yashay olmaydi.

Quyida bu ichki kategoriyalarning har birini alohida-alohida ko‘rib o‘tamiz.