O’zbek tilidan ma’ruzalar to’plami 1- qism

Iboralar oz’ manoda ham qo’lanishi mukin.
Qulog’iga quymoq (Dorini qulog’iga quy, gapni qulog’iga quy); o’z yog’iga qovurilmoq, yaxshi ko’rmoq, boshiga ko’tarmoq
Iboralr so’z turkumi jihatdan ham farqlanadi. Dili pora (sifat), ko’nglidan o’tqazmoq (fe’l), ipidan ignasigacha (ravish)
«Тulki qiziga to‘y berdi» iborasini izohlang. Yana shu kabi qanday iboralarni bilasiz? Ularni ham izohlashga harakat qiling.
Qor laylaklab-laylaklab yog‘di. Qor yerga tushib-tushmay yog‘di.
Laylakqor taqqa tindi. Yerda qor tugul, nam-da bo‘lmadi. Qor havosi-da bo‘lmadi. O‘ynab qo‘yay, bundayin havoni oti nima bo‘ldi? Qor yog‘madi, deyin, dedim — havoda laylaklab qor o‘ynadi. Laylaklab qor yog‘di, deyin, dedim — yerda qordan nishona bo‘lmadi. Dehqon bunday havoni:
— Тulki qiziga to‘y berdi, — deydi.
Kechasi yig‘ilishda raisimiz kundalik yaganani so‘radi. Yo‘l-yo‘riqlar berdi.
Shunda raisimiz oldida turgan telefon jiringladi.
Raisimiz telefonda salom-alik qilgan bo‘ldi.
Gap-so‘zidan bildim — raisimiz ideologiya bilan gapirishdi. Ob-havoni gapirishdi. Chaynab-chaynab gapirishdi.
Raisimiz sharaqlatib telefon dastasini tashladi. Derazaga qarab, lab burdi.
— Тavba, — dedi, — ajab vakilamiz bor-da! «Kolxozlaringda qor yoqqan emish, g‘o‘za nima bo‘ldi?» deydi.
— Qor yoqqan, tulki qiziga to‘y berdi, desam, «Тulkiyam to‘y qiladimi?» deydi...
MAQOLLAR
Grammatik jihatdan gap holida shakllangan, xalq donishmandligi natijasida vujudga kelgan barqaror birikmalar maqollar sanaladi.
Masalan, Shamol bo‘lmasa, daraxtning uchi qimirlamaydi. Bolta tushguncha, to‘nka dam oladi.
Maqollar xalqning hayotiy tajribasi, donishmandligi natijasida maydonga keladi. Ular nutq jarayoniga qadar tilda tayyor holda barqaror birikma sifatida mavjud bo‘ladi.
So‘zlovchi bunday birikmalarni yaxlit holda nutqiga olib kiradi.
Maqollar fikrni ta’sirchan, bo‘yoqdor qilib ifodalovchi qudratli vositadir. Nutqda maqollardan o‘rinli foydalanish so‘zlovchining mahorati sanaladi.
Namuna: Ignadek teshikdan tuyadek sovuq kiradi.
Bu maqolni to‘g‘ridan to‘g‘ri shu ma’noda ham, majozan «Ozgina, kichkina kamchilikni, xavf-xatarni nazar pisand qilmay yurma, shundan senga katta ziyon-zaxmat yetishi mumkin, ehtiyot bo‘l», degan ma’noda ham qo‘llaydilar.