O’zbek tilidan ma’ruzalar to’plami 1- qism

Gap (ma’no, logik, ma’ntiq, frazaviy) urg’u
Ma’no urg‘usi gapdagi ma’lum bir so‘zning boshqalariga nisbatan ta’kidlab, ajratib aytilishini ta’minlaydi. Gap urg’usi asosan kesimdan oldin kelgan so’z tushadi va asosiy ma’noni jamlab, so’roq aynan shu so’zga nisbatan beriladi.
Biz bugun Toshkentga boramiz. Bugun Toshkentga biz boramiz. Toshkentga biz bugun boramiz.
Siz kimdan qarz so’ragan ekansiz. Bugun hammamiz mehmonlarni ko’nglini ovlash bilan mashg’ul bo’lamiz. Buvijonim so’zlarini kutaman.
Xulosa: Bo’g’in va urg’u birliklarini –orfoepiya (to’g’ri talaffuz qoidalari) o’rganadi.


FONETIK HODISALAR
Nutq jarayonida tovushlarni ketma-ket keltirish yo‘li bilan turli xil ma’noli birliklarni hosil qilamiz. Masalan, t-o-sh, b-o-sh, q-o-l.
Yuqoridagi so‘zlar tarkibidagi tovushlar alohida-alohida emas, balki uzluksiz talaffuz qilinadi, so‘zlar uzluksiz talaffuz qilinganda, uning tarkibidagi bir tovush hali to‘liq talaffuz qilinmay turib, nutq a’zolari ikkinchisiga tayyorlanib turadi. Natijada tovushlar zanjiri vujudga keladi.
Talaffuz qulayligiga intilish harakati tufayli nutq jarayonida tovushlar zanjirida turli fonetik o‘zgarishlar ro‘y beradi.
Masalan, oq so‘zi asosiga -gach qo‘shimchasini qo‘shsak, asos oxiridagi chuqur til orqa q dan so‘ng til orqa g undoshi kelib, chuqur til orqa tovushidan til orqa tovushiga birdaniga o‘tishi qiyinlashadi. Talaffuz noqulayligi vujudga keladi. Ana shu noqulaylikni bartaraf qilish, qulaylikka erishish uchun ikkinchi tovush ham chuqur til orqa tovushiga aylantiriladi.
Solishtiring: oqqach, soqqani, ekkani kabi.
Nutq jarayonida talaffuz qulayligiga erishish harakati tufayli ketma-ket kelayotgan tovushlarning o‘zaro ta’siri natijasida o‘zgarishlarga uchrashi fonetik hodisalar deyiladi. Fonetik hodisalar unlilarga ham, undoshlarga ham taalluqlidir.
1 . Tovush almashinishi