O‘zbek tili va adabiyoti

Tazkira so‘zining ma’nosi – esga olish, tilga olish. Tazkira sharq mumtoz adabiyotida keng tarqalgan adabiy-tanqidiy janr. Tazkiralarda shoirlarning hayoti va ijodi haqidagi muxtasar ma’lumotlar zikr etilib, ularning asarlaridan namunalar, odatda bir necha bayt hajmida keltiriladi va ijodiga umumiy tarzda baho beriladi. Tazkiralarda ijodkorlar haqidagi ma’lumotlar berish bilangina cheklanib qolmasdan, she’riyat va uning nazariy masalalari bilan bog‘liq e’tiborga loyiq fikr-mulohazalar, ma’lum davr adabiy hayoti haqidagi muhim ma’lumotlar ham o‘rin oladi. Adabiyot tarixida shoirlargina emas, balki olimlar, avliyolar haqida ham tazkiralar yozilgan. Masalan, Alisher Navoiyning “Nasoyimul muhabbat”, Sidqiyning “Tazkirai Imom A’zam” tazkiralari kabi.
Tazkira yozish an’anasi dastlab arab va fors adabiyotida shakllangan bo‘lib, keyinroq turkiy adabiyotda ham keng ommalashgan. Tazkiraning eng qadimgi namunasi Abu Mansur Saolibiyning “يتيم الدهر فى محاصل اهل العصر” – “Zamona ahlining fazilatlari haqida yakto durdona” (XI asr) asari e’tirof etiladi. Mazkur tazkiradan o‘sha davr Arab, Movarounnahr, Xorazm, Xuroson adabiyoti va san’ati haqidagi qimmatli ma’lumotlar o‘rin olgan. Turkiy tildagi ilk tazkira Navoiyning – “Majolisun nafois” asaridir.
Tazkiralar mumtoz adabiyot tarixi, alohida ijodkorlar asarlarini, ular bilan bog‘liq nazariy masalalarni o‘rganishda muhim manba sanaladi.
Tazkiranavislik tarixini shunday xronologik tartibda berishimiz mumkin: Muhammad Afviy Buxoriyning “Lubobul albob” (“Bilimlar mag‘zi”, XIII asr), Davlatshoh Samarqandiyning “Tazkiratush shuaro” (“Shoirlar tazkirasi”, XV asr), Navoiyning “Majolisun nafois” (“Nafis majlislar, XV asr ”), Hasanxo‘ja Nisoriyning “Muzakkirul ahbob” (“Do‘stlar yodnomasi”, XVI asr), Maleho Samarqandiyning “Muzakkirul as’hob” (“Do‘stlarga eslatma”, XIX asr), Rahmatulloh Vozihning “Tuhfatul ahbob” (“Suyukli do‘stlarga tuhfa”, XIX asr ), Fazliy Namangoniyning “Majmuai shoiron” (“Shoirlar majmuasi”, XIX asr), Tabibiyning “Majmuatush shuaroi Feruzshohiy” (“Feruzshohning shoirlar majmuasi”, XX asr), Laffasiyning “Xiva shoirlari tarjimai holi” (XX asr), Po‘latxon Qayyumiyning “Tazkirai Qayyumiy” (XX asr), Mo‘minjon Toshqinning “Toshkent shoirlari” (XX asr).
Devon so‘zining lug‘aviy ma’nosi – yozish, ro‘yxatga olish, to‘plam. Devon sharq mumtoz adabiyotidagi she’riy to‘plamlarning asosiy turi. Devonga shoirlarning o‘zlari yoki boshqa shaxslar, masalan, kotiblar, shogirdlar, muxlislar tomonidan tartib berilgan. Sharq adabiyotida devon tartib berish an’anasining o‘ziga xos qonuniyatlari bor. Devonga kiritilgan she’rlar, bir tomondan, janriga ko‘ra, ikkinchi tomondan esa g‘azallarni alifbo tartibiga ko‘ra joylashtiriladi. Devonlar, asosan, g‘azal janri bilan, ba’zan esa qasida bilan boshlanadi. Navoiyning “Xazoinul maoniy” kulliyoti tarkibiga kiruvchi “G‘aroyib sig‘ar” devoniga g‘azal, mustazod, muxammas, musaddas, tarji’band, masnaviy, qit’a, ruboiy tarzida tartib berilgan bo‘lsa, “Badoiul vasat” devoni g‘azal, mustazod, muxammas, musaddas, tarji’band, qasida, qit’a, chiston, tuyuq tarzida tartiblangan.
Alisher Navoiy merosini to‘liq va mukammal o‘rganishimizda shoir asarlarining qo‘lyozma nusxalarini topish hamda ommalashtirish muhim. H. Sulaymonov Istanbuldagi To‘pqopi saroy kutubxonasida saqlanayotgan Darvesh Muhammad Toqiy tomonidan ko‘chirilgan Navoiy kulliyotining tartibini shoir o‘zi tuzib chiqqan degan so‘zlarni qayd etadi.⁶ Mazkur kulliyotda shoirning 27 asari jamlangan.⁷
Har bir asar yangi sahifada alohida-alohida juda chiroyli naqshlar bilan bezatilgan maxsus ramkalarda “Kitobi Lison ut-tayr”, “Kitobi Layli va Majnun”, “Kitobi chor devon” kabi nomlangan. Navoiy kulliyotining ikkinchi sahifasida “Kitobi munojotnoma” alohida sahifadan boshlanib, hamd va na’t, munojotlar qizil rangda matn ichida berilgan.