O„zbek tili va adabiyoti fakulteti “Himoyaga tavsiya etilsin” Fakulteti dekani

 

---

45 
2
.
2
. 
Sodda yasama otlar
 
Otlar yasalish xususiyatlariga ko`ra boshqa turkumdagi so`zlarga nisbatan 
alohida ajralib turadi. Chunonchi, otlarda yasovchi qo`shimchalar ko`p bo`lib, 
ular ishtirokida ko`plab yangi so`zlar yasalganidek, so`z qisqarishi asosida 
yangi so`zlar yasalishi ham ot turkumiga xosdir. Shu boisdan ham otlar yangi 
so`zlar hisobiga tez boyib boruvchi turkumdir
59
. Otlar asosan
morfologik
va 
sintaktik
usullar bilan yasaladi. So`z o`zak, negiziga maxsus so`z yasovchi 
qo`shimchalar qo`shish bilan ot yasalishi morfologik usul bilan yasalishdir. Ot 
yasovchi qo`shimchalar yordamida ot, sifat, son, fe`l va boshqa turkumlardan ot 
yasaladi. Masalan
, ishchi
(otdan), 
terim
(fe`l dan) , 
birlik
(sondan ),
 yaxshilik
(sifatdan).
Xuddi shu kabi Mahmud Koshg‗ariy ham otlarni tub va yasama otlarga 
ajratib tasnif qilgan. Olim ―Devonu lug‗otit turk‖da, asosan, fe‘ldan yasalgan 
otlar haqida ma‘lumot beradi. Yasama otlar boshqa so‗zlardan kelib chiqadi. 
Bularning ba‘zilari turmushda qo‗llanib, eshitilib yurilgan bo‗lsa, ba‘zilari aniq 
emas, 
qiyosiy 
asosdadir. 
Men 
iste‘moldagilarini 
berib, 
muhmallarini(iste‘moldan chiqqan, ma‘nosi noaniq so‗zlar) tashladim
60
. Quyida 
ularni tartiblab, misollar orqali ko‗rib chiqamiz: 
Bir turli taom ma‘nosidagi َْاوُا uva so‗zi ham shunday yasalgandir. Bu so‗z 
―burdaladi, uvatdi‖ ma‘nosidagi ًِْدَوُا uvdi fe‘lidan yasalgan. 
Ko‗pincha alif yolg‗iz kelmay, َ mim bilan birga (-ma shaklida) uchraydi: 
kokil ma‘nosidagi َْاّْسَو kesma so‗zi ًِْذْسَو kesdi fe‘lidan olingandir. Ko‗zni 
berkitmasin deb, sochni kesiladigan joyga ham َْاّْسَو kesma deyiladi. 
―Non‖ ma‘nosidagi ْْج
َُّو ko‗mach so‗zi kul va boshqalarga ًِْذُّْو deganda 
qo‗llanuvchi ko‗mdi fe‘lidan yasalgan. 
59
Rahimov S., Umrqulov B. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Toshkent: O‘qituvchi. 2003. 
60
М. Кошғарий. Девону луғотит турк. II. Таржимон ва нашрга тайёрловчи С. М. Муталлибов. – Тошкент: ФзФА 
нашриёти. 1966. – Б. 50. 

---

46 
―Jang‖ ma‘nosida qo‗llanuvchi ْْش
ُسُوا urush, ْْصُمُج toqush so‗zlari urdi va toqidi 
fe‘llaridan yasalgan. 
―Saylgoh‖ ma‘nosidagi ْْغَلاَْ
ٍَ yaylag‗ so‗zi ًَْْاٍ oti oxiriga غ qo‗shib yasalgan. 
Shuningdek, qish so‗zidan yasalgan ْْغلاْطِل qishlag‗ so‗zi ham qish so‗zi oxirigaْْ
ْْْْْغqo‗shib yasalgan. 
Fe‘llarga g‗ va vov, u, o‗ harflari birlikda, ya‘ni ―g‗u‖ qo‗shilib, uni qurol 
otiga aylantiradi. Bu xususiyat turkiy tillarning hammasiga ham umumiydir. 
ًِْذْجِب bichdi (kesdi) fe‘lining o‗zagiga ―g‗u‖ qo‗shilib yasalgan ―narsalarni 
kesuvchi asbob‖ ma‘nosidagi ُْغ ْجِب bichg‗u so‗zi shunga misoldir. 
ًِْد ْسُا urdi fe‘lidan yasalgan ُْغ ْسُوا urg‗u (uradigan narsa) ham shundaydir. 
ًِْذْسَو kesdi fe‘lidan yasalgan kesgu neng (kesadigan narsa) hisoblanadi. 
ًِْذْسُضَا eshusdi (sovurdi) fe‘lidan yasalgan eshusgu (sovuradigan narsa) 
ma‘nosida qo‗llanadi. 
―O‗roq‖ ma‘nosidagi ًْْ
َجِِْٕ so‗zi, ―o‗t o‗rdi‖ ma‘nosidagi najala fe‘li oldiga m 
qo‗shilib yasalgan. ―Elak‖ ma‘nosidagi ًُْْخُِْٕ munxul so‗zi ―eladi‖ ma‘nosidagi 
naxala fe‘li oldiga m qo‗shib yasalgan. 
―Supurgi‖ ma‘nosidagi ْْف
َسِِْٕ so‗zi ham shundaydir. Ya‘ni nasafa (supurdi) 
fe‘lidan m orttirib yasalgan. 
―Taroq‖ ma‘nosidagi ْْقاغ ْشَج targ‗aq so‗zi sach taradi fe‘lidan yasalgan. 
―O‗roq‖ ma‘nosidagi org‗aq so‗zi o‗t o‗rdi gapidagi o‗rdi fe‘lidan yasalgan. 
―Yopinchiq‖ ma‘nosidagi ْْهُضَا eshuk so‗zi ―yopdi‖, ―o‗radi‖ ma‘nosidagi 
eshudi fe‘lidan yasalgan. 
―Namat‖ ma‘nosida kelgan ْ
َِْزٍَ yazim so‗zi yazti fe‘lidan yasalgan. 
Birikma tarzida ―qortuq-qoruq‖ (qon olinadigan asbob) ma‘nosidagi sorg‗u 
so‗zi ―hayvon sutini yoki qonini so‗rish‖ ma‘nosidagi so‗rdi fe‘lidan yasalgan. 

---

47 
Quyida ―Devonu lug‗otit turk‖da sodda yasama usulda yasalgan tarixiy va 
arxaik kasb-hunar nomlarini ko‗rib chiqamiz.