O`zbek tili tarixi” fani bo`yicha mustaqil ish bajarish bo`yicha mustaqil ish mavzulari

tugagan qattiq o ’zakli so ‘zlarga q o ‘shiladi:
barcaga, uyquga, suvga,
m aqsudga, yo lg a , aqsam ga
kabi;
-qa
shakli jarangsiz undosh bilan
tugagan qattiq o ‘zakli so ‘zlarga qo‘shiladi:
xalqqa.
Yumshoq o ‘zakli
so‘zlarga
-ga
yoki
-ka
shakli q o ’shilgan. Jo ‘nalish kelishigi affiksining
yum shoq o‘zakli so'zlarga qo'shiluvchi jarangli
-ga,
jarangsiz
-ka
shakllari arab yozuvida bir xil k o ‘rinishga ega boTgan, y a ’ni
k o f
va
a lif
orqali ifodalangan. Singarm onizm qonuniga m uvofiq unli yoki jarangli
undosh bilan tugagan yum shoq o ‘zalcli so'zlarga qo'shilganda, bu affiks
-ga
tarzida, jarangsiz undosh bilan tugagan so'zlarga qo'shilganda -
kci
tarzida talaffuz qilingan.
Jo‘nalish kelishigi affiksi qattiq va yum shoq shakllarini qoTlashdagi
72


singarm onizm qonuniyatining buzilish hollari, asosan, X IX asr yozuv
yodgorliklari tiliga xos b o ‘lib, boshqa tillarning ta ’siri bilan izohlanadi.
Jo'nalish kelishigining
-g a//-ga
shakli III shaxs shaklidagi so'zlarga
qo'shilganda egalik affiksi bilan kelishik affiksi o'rtasid a
n
undoshi
orttirilishi mumkin. Bunday hollarda
n
sonor undoshi bo'lg ani uchun
jo 'n alish kelishigi
-ga
yoki
-ga
shaklida qo'shiladi:
unga.
Ill shaxs egalik shaklidagi qattiq o'zak li so'zlarga jo 'n alish kelishigi
affiksining
-na
shaklida qo'shilishi qadimgi turkiy til bitiklari va eski
turkiy til obidalari, xususan, Y usuf X os Hojibning “Q utadg'u bilig” asari
tilida kuzatiladi.
Jo'nalish kelishigining
-a//-na
shakli o 'g 'u z guruhidagi turkiy tillar
uchun xos bo'lib, bu tillarda qadim dan jo 'n alish kelishigi uchun shu shakl
qo'llanadi (unli bilan tugagan so'zlarga
-ya//-yci
shakli qo'shiladi). Bu
shakl hozirgi ayrim o 'zbek shevalarida, jum ladan, Xorazm shevalarining
o 'g 'u z guruhida mavjud:
basim a, basma.
Turkiy tillar taraqqiyotining dastlabki davrlarida jo 'n alish kelishi­
gining
-qaru-kciru//- q a ri/-k a ri// -ra /-ru
shakllari ham iste’molda b o 'l­
gan. Bu affikslar keyinchalik gram m atik m a ’nosini yo'qotib, so'zning
ajralmas qism iga aylangan va bunday so 'z la r ravish yoki yordam chi
so 'zlar turkum iga o'tgan. Qadimgi turkiy yodgorliklar tilida ham bu
shak llarning m a’nosi chegaralangan bo'lib, asosan. bir narsa-predm etning
boshqa narsa-predm et (obyekt) tom onga yo'nalishini ifodalagan. Keyingi
davrlarda
-gciru//-gari, -qaru//-kari
affiksi
ta sqan , ickari
kabi so 'zlar
tarkibida saqlangan b o'lib, bu so 'zlar hozirda ravish turkum iga o'tgan. Bu
jarayon ancha qadim dan boshlangan. M asalan, O 'rxun-enasoy bitiglarida
kungaru
(orqaga-g'arbga),
ilgari
(oldinga - sharqqa) kabi so 'z la r ravish
m a ’nosida qo'llangan.
-ra//-ra
affiksining kelishik vazifasida ishlatilishi qadimgi turkiy
yodgorliklarning ayrimiarida kuzatiladi. Bu affiks qadim davrlardanoq
o'zining gramm atik xususiyatini yo'q o ta borgan va ayrim so 'zlar tarkibida