O`zbek tili tarixi” fani bo`yicha mustaqil ish bajarish bo`yicha mustaqil ish mavzulari

2. O t turkum idagi so ’zning yoki isml-
arning kelishik qo'shim chalarini olib o'zgarishi
turlanish
deyiladi.
Kelishik qo'shim chalari (egalik qo'shim chalari bilan bir qatorda)
turlovchi q o ‘shim cha hisoblanadi. Turkiy tillardagi ism guruhiga oid
so 'zlarda yagona tipdagi turlanish tizimi mavjud. H ar bir kelishik bitta
affiksga ega (fonetik variantlari bilan birgalikda).
67


Turkiy tillarda kelishiklar quyidagicha:
Bosh kelishik
—
Qaratqich kelishigi
-
uj, - щ ,-пщ /-niij);
- ya
Tushum kelishigi
- i. -i, —ay; - ni / - nu; -in-// in, -u, -tg
Jo'nalish kelishigi
-
qa, -gd,-a, -э, у a/ -qa, —
ja, — a, -ka(<-kant)
O'rin-payt kelishigi
- ta//- ta // -to, -da, -da, //-la//-lo//-za//-zo//-
sa//-so//-na//-no
Chiqish kelishigi
-
tan, -tan, -dan, - dan; - da; -dan: -day: -dyn
Vosita kelishigi
-in/ -in// -un
Birgalik kelishigi
-la, -le, -lan, -len,-li,-li
O'xshatish-qiyoslash kelishigi
-ca, -ce!
Kelishik qo'shim chalari olmoshlar, harakat nomi, jam lovchi songa
qo‘shilishi mumkin. Otlashgan so 'z la r ( otlashgan sifat, otlashgan
sifatdosh) ham da olm oshlar ham kelishik qo'shim chalarini qabul qiladi.
T u rk iy tilla r d a k e lis h ik tizim inin gikkiko'rinishim av jud .B irinchisi,
nisbatan qadim iy bo'lib, bobo til davriga xosdir. Ikkinchisi, nisbatan
keyinroq, y a ’ni asos til davrining so'nggi bosqichlarida paydo bo'lgan,
deb qaraladi. Turkologlar qadimgi turkiy tildagi kelishiklar soni haqida
turlicha fikr bildiradilar: V. V.Radlov 8 ta, I.A. Batm anov 6 ta, V.I.Nasilov
7ta, A .K ononov 11 ta kelishik m avjud bo'lganligini ta ’kidlaydi. Hozirgi
turkiy tillarda kelishiklar m iqdor jiqatidan unchalik farq qilmaydi. Tatar,
gagauz, ozarbayjon, turkm an, o'zbek, qoraqalpoq tillarida 6 ta, qozoq
tilida 7ta, xakas va chuvash tilida 8ta, yoqut, turk, boshqird tillarida 9 ta
kelishik m avjud.
Turkiy tillarda kelishik shakllari qo'llanishining o 'z ig a xos xususi­
yatlari quyidagicha:
1. Ayrim so 'z tarkibidagi kelishik shakllari yaxlitlanib qolgan. Qadimgi
kelishik shakllari b a’zi so 'z la r tarkibida qotib qolgan holda hozir ham
uchraydi: :
icra, iizra, ickari, tasqan.
2. B ir o 'zak k a ikki xil kelishik shakli qo'shilgan:
menitjcci, ilgarii
kabi.
3. S o 'z o 'z a g in in g q a ttiq -y u m s h o q lig ig a q a ra b k e lis h ik la r h a r
x il fonetik variantlarda qo'shilgan. K elishik qo'shim chasini olgan so 'z
b a’zan fonetik o'zgarishga uchragan
(atja, alarrny).
4.
Ayrim turkiy tillarda kishilik olmoshlari kelishik qo' shimchasi sifatida
saqlangan. Masalan, qozoq, qoraqalpoq, xakas, qirg'iz tillarida
maga,
sagai
j, ogflT) kishilik olmoshlari jo'nalish kelishigi
-get
o'rnida ishlatiladi.


5.
Qadim gi yodgorliklarda vosita kelishigi m avjud b o ‘lgan:
-in, -in.
Bu kelishik k o ‘pgina turkiy tillarda kategoriya tizim idan chiqqan, hozirda
qo‘llanayotgan ayrim so 'zlar tarkibida uchraydi:
acin -toqin, yazin -qism.
Bosh kelishik. Turkiy tillarda bosh kelishik m orfologik ko'rsat-
kichga ega emas. B osh kelishikning asosiy vazifasi gapda ega vazifasida