O`zbek tili tarixi” fani bo`yicha mustaqil ish bajarish bo`yicha mustaqil ish mavzulari

so 'z ham, uning qaralmishi ham k o 'pincha belgili qo'llangan. M asalan:
S am arqandm y q o rg a m m y icidci...
(BN).
Qaratqich kelishigidagi so 'z aniqlovchi vazifasida qo'llanadi.
Qaratqich kelishigidagi s o 'z kesim vazifasida ism larni kesim ga
xoslovchi shakllar bilan qo'llangan va qarashlilik m a’nosini ifodalagan:
G osti sizniy, ustixani biznirj bolgay.
Qaratqich kelishigi qoshim chasi bu
vazifada hozirgi o 'zb ek tilida kuzatilm aydi, janubi-g'arbiy guruhga xos
shevalarda uchraydi.
Hozirgi turkiy tillarda qaratqich kelishigi k o 'p variantli bo'lib,
ularning qo'Uanishi quyidagicha:
1
) o'zb., uyg
' -mrj //-nif]
shakllari:
atanuj, bizniy;
2
) olt., boshq., tuv., xak.. shor.
-nnj//- nirj / / -nut] / / -noij //- dhj/Z- durj//-
dorj//-tir) //-tui] //-toi]
shakllari:
tom m y, moldnj, suduj, bezzeij, talanirj;
3) qirg'.
nm //-m m //- din//- dun//-tin //-tun
shakllari:
balanin, tonun,
tondun, oqtun;
4) qar.
-nm //-nin
shakli:
atanin, atnin, menin;
5) turkm. -ig
/У -Ш ]
//—nig //-nug:
agajiy, о п щ \
6
) ozarb., gag., turk.
-in//- un //-nun //-nun: arabam n, onlarin, benim,
bizim;
7) q.-balq., qum.
-ni //- nu: burnu, boynu;
8
) chuv.-n
//-an//-nan
shakllari ishlatiladi:
pu llen
“baliqning”,
tiren
■'terming”,
lajan
“otning”,
p iren
“bizning” .
Yoqut tilida qaratqich kelishigi mavjud emas. Bu kelishik ifodalaydigan
gram m atik m a ’no aniqlovchi-aniqlanm ish m unosabati orqali voqelanadi:
a t baha
“ot boshi” .
70


Tushum kelishigi. Tushum kelishigining -
m / -ni, -in -// in, - i, -i,
- nu; -u, -ig, -m /- ni, -n
shakllari ishlatiladi. Bular bir affiksning turli
ко"rinishlari b o ‘lib, qo'llanishi jihatdan bir-biridan farqlanadi:
-m / -ni
shakli turkiy tillarda tushum kelishigining asosiy k o 'rsat-
kichlaridan biri sifatida qadim dan qo'llanib keladi. Bu affiks tushum
kelishigida q o ilan u v ch i har qanday so ‘zga q o'sh ila oladi. Tushum
kelishigining
-n
shakli hozirgi turkiy tillarda badiiy uslubda ishlatiladi.
Bu affiks, asosan, III shaxs egalik shaklidagi so 'zlar bilan birikadi:
yo lin
“y o 'lin i”,
basin
"boshini”,
kisisin
"kishisini”. O 'rxun-enasov va boshqa
qadim gi turkiy til yodgorliklarida I va II shaxs shaklidagi so'zlarga ham
qo'shilgan. U shbu affiks X III-X IV asrlar eski turkiy tildagi nafaqat
she'riy asarlar, shuningdek, nasriy asarlar tiliga ham xos bo'lgan:
Vazir
tom n ciqardi
(Tafsir).
Tushum kelishigining
-in -// in
shakli (turli fonetik shakllari bilan)
o 'g 'u z guruhidagi turkiy tillar uchun xos bo'lib, hozir ushbu guruhga
m ansub b o ig a n turk va gagauz tillarida qo'llanadi. Bu shakl ayrim
o 'zb ek shevalari, masalan, X orazm shevalarida ham mavjud.
Turkiy tillar taraqqiyotining oldingi davrlarida tushum kelishigining
-ig /- /ig