O`zbek tili tarixi” fani bo`yicha mustaqil ish bajarish bo`yicha mustaqil ish mavzulari

(unlidan keyin:
-g/-g)
affiksli shakli ham qo'llangan. Bu shakl
O 'rxun-enasoy va boshqa qadimgi turkiy til bitiglarida keng iste’molda
bo'lgan. X I-X II asrlar eski turkiy til yodgorliklarida ham qo'llangan.
Tushum kelishigidagi s o 'z belgili yoki belgisiz ishlatilishi mumkin.
Muayyan so 'z belgili qo'llanganda aniq nianbani ifodalaydi, belgisiz
qo'llanganda esa shu turdagi manbani ko'rsatadi.
Tushum kelishigining belgisiz qo'llanishi ot turkum idagi so 'zlar
- turdosh otlarga xos, y a ’ni nim ani?
(n im alarn i
?)
so'rog'iga javob
bo'luvchi turdosh otlar boshqaruvchi fe ’l bilan yondosh holatda kelganda
belgisiz qo'llanishi mumkin: Turgil, ne 'matlar y e g il
fQR).
Tushum kelishigining belgili qo'llanishi nasriy asarlar tili uchun xos.
Tushum kelishigi shaklining qaratqich kelishigi o 'rn id a qo'llanishi
XV1-XIX asrlarga oid yodgorliklar ham da “B oburnom a” tiliga
xos bo'lgan. Bir qator manbalarda, xususan, M uham m ad Solihning
“Shayboniynom a” va A lisher N avoiy asarlarida tushum kelishigining
bunday ishlatilishi qayd etilmaydi.
Majhul daraja shaklidagi fe’llar, odatda. bosh kelishikdagi so'zni
boshqaradi. Shu bilan birga, ayrim m anbalarda bunday fe’llar tushum
71


kelishigidagi so'zni boshqargan hollar ham mavjud. Bu hoi “Boburnom a"
tiliga xos b o ‘lib, Alisher N avoiyning ayrim nasriy asarlarida ham
uchraydi:
(Q asim bek baslig beklarni y ib a rild i —
BN).
H arakat m a’nosini ifodalovchi fe ’llar bilan boshqarilganda tushum
kelishigi vazifasi jihatidan chiqish yoki o ‘rin-payt kelishigiga yaqin
b o ia d i. Tushum kelishidagi so ‘z holatni ifodalovchi fe ’llar bilan
boshqarilganda shu so'zdan anglashilgan narsa-predm et, voqea-hodisa
haqidagi m azm unni bildiradi.
Hozirgi turkiy tillarda tushum kelishigining qo'Uanishi quyidagicha:
1
) o ‘g ‘uz guruhidan boshqa turkiy tillarda
-m //-n i//-n u //-n o//-n e//-di//-
du //-do//-tu //-ti//-to:
olt.
qapti
“qopni”.
uguni
“ukkini”,
qardi
“qorni” ;
tuv.
teveni
“tuyani”,
m aldi
“m olni”;
2
) qar., qum., q.-balq.
-ni//-ni//-nu//-no//-di//-du//-ti//-tu: yu ld i
“y o ‘lni”,
kosto
“kuchni”,
tasti
"toshni”;
3) o 'zb ek tili lahjalari, bir qator turkiy tillarda
-ni //—nu//-du//-ti//-m i//-
zi//-si//-si//-xi//-ci: qapti, qardi, uydi, uyyi,otti, soxxi, so c c i
;
4) ozarb., turkm ., yoq.-w
//-n u //-(y)i//-(y)u : apam , adam i, bugduyu,
квгроущ
5) gagauz, turk tillarida
-i//-u//-yi//-yu: burnu, biyeyi
‘"yilqini”;
6
) oltoy, xakas, shor tillarida:
-n,-bw , -gin: aim, atibnj, atigm .
Jo‘nalish kelishigi. Turkiy tillarda jo 'n alish kelishigining
-q a / -ga /
-ga, -ka/-ga/-a / - э / ya / -q a / - ja / a, -ka(<-karu)
shakllari qoTlanadi.
-ga /
-ga, - q a /- k a
affikslari jo 'n a lish kelishigining asosiy shaklini tashkil etadi.
Bu shakllarning ishlatilishi, asosan, shu affiksni qabul qiluvchi so ‘zning
xususiyatiga bogTiq:
-ga
shakli, odatda, unli yoki jarangli undosh bilan