O‘zbek adabiyoti tarixi (Eng qadimgi davrlardan XV asrning hirinchi yarmigacha)

(* kaj tab - qing 4r fe 'l-atvorli; *lariyq — yo 7, iz; usul qoida; so ‘fiylikda: ma’lum maslakka ega kishi; * ahli qabza — hukmron toifa; *otimchl — mehgan; *manfil - Ыжт, mazlis)
Ibn Sinoning “Hayy bin Yaqzon” qissasi muqaddimasi ham sargu- zasht mazmunidagi voqeani hikoya qilish bilan boshlanadi:
“Bir kuni bir necha do‘stlar o‘zlari yashayotgan yurtning bir chetiga sayru sayohat qiladilar. Ular o‘sha muzofot chetida istarasi issiq bir qa- riyani uchratadilar”.
“0‘q va Yoy” munozarasi o‘ziga xos tuzilishga ega. Yaqiniy o‘z asarini shartli ravishda ikki qismga -- muqaddima va “Munozaraning ib- tidosi” qismlariga bo‘ladi. Muqaddimada Yaqiniyning asosiy aytmoqchi bo‘lgan gapi shu ediki, turkiy tilda hanuzgacha munozara janrida asar yozilmagan, Yaqiniy esa bu ishni amalga oshirishga kirishgan. Yaqiniy bu haqda so‘z yuritishdan avval qariya bilan yigitning dahanaki olishu- vini keltiradi. Ikkalasining bahsidan so‘ng, Yoy va 0‘q timsoli uning xayolidan ketmay qoladi. “Bu kunga degur hech kimarsa turki tilining javharin va forsi alfozining gavharin tarkib qilib, 0‘q Yo(y)ning orasin- da munozara tartib” qilmaganini xayolidan kechiradi va bu munozarani yaratishga bel bogdaydi. Muqaddima, xuddi ertak va doston voqealari singari, qahramonning sarguzasht olamiga kirib borayotganiga oid voqe- alar tasviri bilan yakunlanadi.
Asosiy voqealar “Munozaraning ibtidosi”da hikoya qilinadi. Yaqi­niy “sohib tariyq”lardan so‘z boshlaydi. Bu toifa hamda hukmron ta- baqalar va harb ishiga aloqador shaxslaming muloqoti tasviridan shu- ni anglash mumkinki, shoir faqat “0‘g‘uznoma”dagi harb ishiga oid tcrminlardan emas, balki mumtoz adabiyotdagi an’anaviy Yoy va 0‘q obrazlaridan foydalangan. Muqaddimada Yaqiniy “fors alfozining gav- hari” iborasida bu janrning fors-tojik adabiyotidagi ildizlariga ishora qil- gani anglashilib turadi.
Yaqiniy turkiy tilda munozara janrida asar yozilmaganini ta’kidlagani bejiz emas. U fors adabiyotidagi 0‘q va Yoy munozarasi- dan, 0‘q va Yoy timsollari asosiy o‘rin egallagan she’rlardan yaxshi xa- bardor edi. Fors adabiyotidagi bu janr Yaqiniyga yaxshi tanish ekanligi muqaddimadan ma’lum bo‘lib turibdi.
“O'q va Yoy” munozarasi va uning 0‘g‘uz xon haqidagi voqe- alarga aloqadorligi. 0‘q va Yoy obrazi Sharq adabiyotida qadimiy il- dizga ega. Qolaversa, adabiyotdagi bu ikki obrazning ramziy ma’nosi Yaqiniyning ramziy obrazlaridan keskin farq qilmaydi. 0‘q va Yoy obrazi “0‘g‘uznoma” kitobiy cposida ham bor. Bu eposda 0‘q va Yoy ramziy obrazi ko‘chma ma’nodan uzoq bo'lib, Yaqiniyning “0‘q va Yoy” munozarasidagi singari poetik obraz darajasiga ko'tarilmagan. “0‘g‘ uznoma”dagi 0‘q va Yoy - mifologik mazmun ifodaiagan kult xu- susiyatini to‘liq saqlagan holda yetib kelgan.
Shuningdek, 0‘q va Yoy to‘g‘risidagi afsona Mirxondning “Rav- zat us-safo” va Xondamirning “Habib us-siyar” asarlarida uchraydi. Mirxond ham, Xondamir ham Rashididdin Fazlulloh Hamadoniyriing “Jome’ut-tavorix” asarida berilgan 0‘g‘uz xoqon dostonidagi o‘q va yoy detalini takrorlaydilar. Darvoqe, “Jome’ut-tavorix”da 0‘q va Yoy tarixi quyidagicha: “...o‘g‘illar ovga chiqqanlarida, bitta oltin yoyni va uchta oltin o‘qni topib oldilar. 0‘g‘illar bu narsalami otasiga olib keldilar va undan: “Bularni qanday qilib bodishA olsak bo‘ladi?” deb so‘radi!ar. Ota yoyni uchalato‘ng‘ich o‘g‘liga (Kun, Oy va Yulduzga-N.R.), uchta o‘qni esa kichik o‘g‘illariga (Ko‘k, Tog‘, Dengizga- N.R.) berdi. Keyin ularga shunday deb uqtirdi: “Yoyni olgan o‘g‘illarimdan paydo bo‘lgan qabilalar buzuqlar deb atalsin; buzuqning ma’nosi sindirmoq, qismlarga bo ‘Imoq&f 0‘g‘uz bu so‘zni ularning laqabi qilib shuning uchun bcr- diki, yoy lozim bo‘lganda sindirilsin va qo‘shinning o‘ng qanoti uchala o‘giiimga va uning nasllariga berilsin, deb vasiyat qildi.