O’zbek adabiyoti tarixi 2-kurs

Sinkretik naqllar ertak, afsona, rivoyat, maqol, matal kabi folklor janrlarining bir-biriga ta’siri natijasida kelib chiqqan bo’lib, ularga xos an’anaviy xususiyatlarni o’ziga singdirib olgandir. Ularning hajmi yirik, syujet tuzilishi murakkab bo’ladi. Ularda an’anaviy obrazlar ko’pchilikni tashkil etadi. Syujet voqealari hayotiy uydirmaga asoslanadi.
Sinkretik naqllarda yaxshilik timsoli yomonlik timsoliga, ezgulik ramzi yovuzlik ramziga zid qo’yilishi orqali ma’lum didaktik mohiyat ochib beriladi. “Egrivoy bilan To’g’rivoy”, “Ayyor bilan sodda” kabi naqllar bunga yorqin misol bo’la oladi. Bu naqllarning syujeti dialog (suhbat) asosiga qurilgan bo’lib, shu suhbat jarayonida qahramonlarning ma’naviy dunyosi ochila boradi va naql yakunida qissadan hissa chiqarilib, ideal g’oya lo’nda ifodalanadi.
Naqllarning ko’pchiligi ertak syujeti asosida yaratilganligi kuzatiladi. Biroq rivoyatlarning shakliy o’zgarishi tufayli yuzaga kelgan naqllar ham bor. Masalan, muchal yil nomlarining kelib chiqishi bilan bog’lab aytiluvchi naql aslida rivoyatdan o’sib chiqqan. Bu naqlda savlati va bo’yiga ishonib yil nomlanishidan quruq qolgan tuya obrazi, kichkina bo’lsa-da, dono sichqon obraziga zid qo’yilishi orqali syujet voqealariga ramziy ma’no, nasihatomuz fikr singdirilganligi kuzatiladi.
Ayrim naqllar ba’zi maqollar mazmunidan yuzaga kelgandir. Masalan, “Har kim qilsa – o’ziga” naqli aslida “Birovga choh qazisang, unga o’zing yiqilasan” yoki “Yoqma – pisharsan, qazima – tusharsan” kabi maqollarning mazmuni asosida yaratilganligini sezish qiyin emas. Bu maqollarda ham, naqlda ham yomonlik yaxshilik keltirmaydi, degan o’git ilgari suriladi.
Maqolar mazmuni asosida yaratilgan naqllar yaratilishi uchun asos bo’lgan maqolni qissadan hissa shaklida keltirish bilan yakun topadi va ularning mazmuni bir xil bo’ladi.
Sof naqllar hayotiy voqealar, axloqiy tushunchalar asosida yaratiladi. “Ikki qarg’a”, “Kiyik bilan tulki”, “Odam bilan odam tirik” kabi naqllar sof naqllar sirasiga kiradi. Ularda naql ikkita bir-biriga qarshi tushunchalar- majoziy obrazlar xatti-harakati misolida aks ettiriladi. O’git yashirin holda ifodalanadi. Uni qissa oxirida chiqarilgan hissadan bilib olish mumkin bo’ladi. Sof naqllar syujeti qisqa, sodda bo’ladi. Ular mazmunan lo’ndaligi, majozga asoslanishi, ishonchliligi bilan ajralib turadi.
Naqllarning ayrimlarida aniq tarixiy voqealar, shaxslar o’ziga xos syujetlarda aks ettiriladi. Masalan, “Olim bilan podsho”, “Jasur yigit va Ahmad Donish” kabi naqllar bunga misol bo’ladi.
Naqllarning ko’pchiligi sof badiiy to’qima asosidagi syujetga egadir. “Hunardan unar”, “Gavhari noyob”, “Usta bilan sher”, “Qasd qilgan past bo’lur” kabi naqllarning syujeti sof badiiy to’qima asosiga qurilgan.
O’zbek folklorshunosligida naql janri tabiati, o’ziga xos xususiyatlari haqida to’liq tasavvur uyg’otuvchi monografik tadqiqot haligacha yaratilmagan. Shu bois ko’pincha naql janriga mansub asarlar yo ertak, yo masal deb yuritiladi. Hatto janr atamasi ham aniqlashtirilmagan. Naqllarni to’plab, nashr etish ishi ham ko’ngildagiday emas.

1^ Жўраев М. Ўзбек халқ насри жанрларини тасниф қилиш мезонлари. – ЎТА,1996, 5-сон, 28-34-б.