Oz tilim – o‘zbek tilim

Savol va topshiriqlar:   
  1. Matn ichidagi so‘zlardan foydalanib qo‘shma so‘zlar hosil qiling. 
2.Bu hikoyada do‘stlikka sadoqat ham, nomunosib do‘stlikning ayanchli 
natijasi ham badiiy obrazlar orqali ko‘rsatib berilgan... (tahlilni davom ettiring) 
3. Quyidagi gaplarni davom ettiring. 
Agar do‘sting nodon bo‘lsa… 
Agar do‘sting dono bo‘lsa… 
Agar do‘sting kasal bo‘lsa… 
Agar do‘sting safarda bo‘lsa… 
 
 
O`ttiz yettinchi mashg`ulot  
Chiziqcha bilan yozish 
 
51.  Juft so‘z va takror so‘z qismlari chiziqcha bilan yoziladi: el-yurt, omon-
eson, kecha-kunduz, yozin-qishin, asta-sekin, uch-to‘rt, o‘n-o‘n beshta (10-15ta), 
bilinar-bilinmas, bordi-keldi, kuydi-pishdi, don-dun, oz-moz, mayda-chuyda, 
aldab-suldab, o‘ylab-netib, so‘ramay-netmay, kiyim-kechak, adi-badi, ikir-chikir, 
duk-duk, taq-tuq, qop-qop, ming-ming(ming-minglab),bitta-bitta(bitta-bittalab), 
baland-baland, chopa-chopa, ishlay-ishlay, yaqin-yaqinlargacha, hamma-hammasi, 
uy-uyiga, ich-ichidan kabi. 
Eslatma: 
juft so‘zdan qo‘shimcha yordamida yasalgan so‘zlar ham chiziqcha bilan 
yoziladi: baxt-saodatli, xayr-xo‘shlashmoq kabi. 
juft so‘z qismlari orasida –u (yu) bog‘lovchisi kelsa, undan oldin chiziqcha 
qo‘yiladi va juft so‘z qismlari ajratib yoziladi; do‘st-u dushman (do‘st-dushman), 
kecha-yu kunduz (kecha-kunduz) kabi.  
3) yetakchi va ko‘makchi fe’l bir xil shaklda bo‘lsa, chiziqcha bilan   yoziladi: 
yozdi-oldi, borasan-qo‘yasan, uxlabman-qolibman kabi.  
 
52. Belgini kuchaytiruvchi qip-qizil, yam-yashil, dum-dumaloq, kuppa-
kunduzi, to‘ppa-to‘g‘ri, bab-baravar  kabi so‘z shakllari chiziqcha bilan yoziladi 
(lekin oppoq so‘zi qo‘shib yoziladi). 
 
53. So‘zning -ma, -ba yordamida birlashgan qismlari chiziqcha bilan yoziladi: 
ko‘chama-ko‘cha, uyma-uy, rang-barang, dam-badam kabi. Lekin mustaqil 
ishlatilmaydigan qism qatnashsa, bunday so‘zlar qo‘shib yoziladi: ro‘baro‘, 
darbadar kabi.  
 
54. Rus tilidan aynan yoki so‘zma-so‘z tarjima qilish yo‘li bilan olingan 
so‘zlar asliga muvofiq chiziqcha bilan yoziladi: unter-ofitser, kilovatt-soat  kabi. 
 

---

 
93 
55.  -chi,  -a(ya),  -ku,  -u(yu),  -da , -e,  -ey(-yey) yuklamalari chiziqcha bilan 
yoziladi: sen-chi, boraylik-chi, sen-a, kutaman-a, bola-ya, mingta-ya, keldi-ku, 
kelgan-u, yaxshi-yu, yaxshi-da, qo‘y-e, yashang-e, o‘g‘lim-ey,  keldi-yey kabi. 
Ammo -mi, -oq, (-yoq), -yov, -gina, (-kina, qina) yuklamalari o‘zidan oldin kelgan 
so‘zga qo‘shib yoziladi: keliboq, o‘ziyoq,  ko‘rganov, ko‘rdiyov, mengina, 
qo‘shiqqina kabi.  
 
56. Tartib son arab raqamlari bilan yozilsa, -nchi qo‘shimchasi o‘rniga 
chiziqcha (-) qo‘yiladi: 7-sinf, 5-“A” sinfi, 3-,7-,8-sinf o‘quvchilari, 60-yillar, 
1991-  yilning 1-sentabri kabi. Tartib sonni ko‘rsatuvchi rim raqamlaridan keyin 
chiziqcha yozilmaydi: XX asr, X sinf  kabi.  
 
Quyidagi so‘zlar ishtirokida gaplar tuzing va ularning imlosini tushuntiring. 
Yosh-yalang, patir-putur, aka-uka, yakka-yu yagona, tez-tez, onda-sonda, 
qo‘y-e, ko‘m-ko‘k, 2-kurs, o‘ldi-qoldi, ayta-ayta, oldi-berdi, top-toza, yonma-yon, 
vitse-prezident, men-chun, akam-chi, 2010-yil, 90-yillar, xotin-qizlar, tomma-tom, 
do‘st-u yor, darbadar, qo‘ni-qo‘shni, ro‘baro‘. 
  
Matnni o‘qing. 
Garmsel  
  Qaynoq garmsel har quturganda, shaharcha quyuq to‘zon ichida qoladi. 
  U biydek dashtning qoq kindigida bo‘y rostlagan bu shaharchani yer yuzidan 
supurib tashlamoqqa ahd qilgandek, to‘lg‘onib, yulqinib, quyun uyurib esadi. 
So‘ng shiddati andak susaygandek bo‘ladi-da, tag‘in yangidan kuch olib, ko‘p 
qavatli qizg‘ish g‘ishtin uylar-u  ko‘kka nayzadek sanchilgan quvuridan kun-u tun 
ko‘kish-qoramtir tutun arimaydigan korxonaning katta-kichik, baland-past 
binolarini qaynoq nafasi bilan yalab, shahar ko‘chalari bo‘ylab och bo‘riday 
izg‘irkan, o‘tkinchilarning yuz-u ko‘ziga qum sochgani yetmagandek, qandaydir 
mo‘jiza bilan omon qolgan yo‘l bo‘yidagi yakkam-dukkam daraxtlarga yopiriladi, 
ular vujudidagi oxirgi namlikni so‘rib olish payida kuyib-pishadi.  
  Garmsel azaldan yashil rangni yomon ko‘radi. 
  Dasht sap-sariq.  
  Shaharcha ham shu tusda. 
  Daraxtlar esa yashil dog‘dek juda xunuk ko‘rinadi ko‘ziga. 
  Yashil rangga esa, singlisi –  sarin yel o‘ch. U ko‘klamda uyg‘onib, 
saratongacha dashtda javlon urarkan, borliqqa bahor nafasini ufuradi. Bu paytda 
qaynoq garmsel qirning  gadoytopmas biror o‘ngirida biqinib yotadi. Havo qizib, 
sarin yel olisdagi tog‘lar bag‘ridagi archazorga chekinish bilan garmselga jon 
kiradi. Tushov uzgan ayg‘irdek irg‘ishlaydi. Maysalarni quritib chechaklarni 
qaqshatib, shunday quturadiki, uning o‘tli nafasidan yashil borliq sarg‘ish tus 
oladi. Ko‘cha bo‘ylaridagi ariqchalar qurib o‘t-o‘lanlar xas-xashakka aylanadi. 
Qisqasi, akasi –  kuz shamoli qo‘zg‘olgunga qadar u dashtda tanho hukmron – 
yashil tusda neki bor, barini quritib mahv etmoqqa urinadi. 
  Har yili shu hol, shu ahvol.  

---

 
94 
  Biroq bu safar shunday bir sinoat yuz berdiki, tongdanoq yer-u ko‘kka otash 
purkab kelayotgan garmsel hayratdan bir lahza dong qotdi. Qaynoq nafasi ichiga 
urib, bir qalqib tushdi. So‘ng ko‘zlariga ishonmay, aylanib-o‘rgilib boqdi.  
        Yo‘q, ko‘zlari aldamagan. 
  Shaharchaga kiraverishdagi to‘rt qavatli binoning chap qanotida,  oppoq 
harir parda tutilgan eng quyi deraza tagidagi kaftdek yerda bir necha  tup atirgul 
chamanday ochilib turardi. 
  Qip-qizil! 
  Shaharchaga xos bo‘lmagan hol edi bu. 
  Sarin yelning erkasi bo‘lmish bu gullar, o‘zlariga ne balo ko‘z tikib 
turganidan mutlaqo bexabar, tong nurlarini xushnud qarshilamoqda edi. Garmsel 
ularning bu navozishidan qah-qah urib kuldi. Qaynoq nafas urib kuldi. Oqibat, 
kechga tomon atirgul yaproqlari shalvirab tushdi. 
  U tantana qildi. 
  Ammo ertasi gullarni tiyrak holda ko‘rib, taajjubdan garmselning esi og‘ib 
qolayozdi. Bu jumboqning tagiga yetmoq niyatida, chir aylanarkan, tongda va 
tunda gullar sug‘orilganini payqadi. Bildiki, atirgullar dashtdagi himoyasiz 
chechak emas, mehriboni bor ularning. 
Qaynoq garmsel shundagina ilk bor kishi xonasiga mo‘ralamoq istagini tuydi. 
Oppoq to‘shakda pish-pish uxlayotgan qizchasi tepasida xayolchan o‘tirgan 
xushro‘y juvonga ko‘zi tushdi. Negadir g‘amgin edi u. Shaharchaga begona, 
garmsel ilgari uni hech uchratmagan. Yotligi – shaharcha ahliga xos loqaydlik yo‘q 
edi chehrasida. Turish-turmushidan nafosatga moyilligi sezilib turardi. Hayotga 
tashna, o‘z navbatida g‘oyat ma’yus edi.  
 
  Savol va topshiriqlar:   
1. 
Matndagi chiziqcha bilan yozilgan so‘zlarni daftaringizga 
ko‘chiring. 
2. 
Shu so‘zlar ishtirokida gaplar tuzing. 
3. 
“Yomg‘irdan so‘ng”, “Qishning izg‘irin kunida”, “Shudring” 
mavzularidan birida jajji hikoya yozing.